SYBA Hindi Semester III Paper III-munotes

Page 1

11
Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer DeLe&, HeefjYeeFkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
1.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
1.1 ÒemleeJevee
1.2 Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀe DeLe&
1.3 Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀer HeefjYee1.4 Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀe mJe ªHe
1.5 meejebMe
1.6 yeesOe ÒeMve
1.7 GHe³eesieer HegmlekeWÀ
1.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& cesb nce DeeHekeÀes Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀe Heefj®e³e oWies Fmes Heæ{ves kesÀ yeeo DeeHe :
Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀe DeLe& peeve mekeWÀies~
efJeefYeVe efJeodJeeveeW kesÀ Devegmeej Òe³eespevecetuekeÀ keÀer HeefjYeemekeWÀies~
Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ mJeªHe keÀe efJemleej mes DeO³e³eve keÀj mekeWÀies~
1.1 ÒemleeJevee
efnvoer meeefnl³e kesÀ ef Üleer³e JeÒe³eespevecetuekeÀ Meyo keÀe DeLe& peeveWies FmekesÀ Debleie&le Òe³eespevecetuekeÀ Meyo keÀer GlHeefÊe, J³eekeÀjCe keÀer
¢ef<ì mes Òe³eespevecetuekeÀ keÀe DeLe&, DeBûes peer YeeDeefleefjkeÌle efJeefYevve efJeodJeeveeW kesÀ Devegmeej Òe³eespevecetuekeÀ keÀer HeefjYeemeYeer efJeodJeeveeW keÀer HeefjYeemJeªHe kesÀ DeO³e³eve kesÀ oewjeve Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀer DeeJeM³ekeÀlee GHe³eesefielee Deewj efJeefYevve
#es$eeW ceW Òe³eesie mes efkeÀme ÒekeÀej Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer Òeiele Deewj ÒeY eeJeMeeueer yeveer nw ³en peeveWies~munotes.in

Page 2

21.2 Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀe DeLe&
Òe³eespevecetuekeÀ Heo keÀer GlHeeflle `Òe³eespeve' Meyo kesÀ meeLe `cetuekeÀ' GHemeie& peesæ[ osves mes
Òe³eespevecetuekeÀ Heo yevee nw~ Òe³eespevecetuekeÀ Heo keÀe Meeefy okeÀ DeLe& kesÀ Debleie&le Òe³eespeve Meyo keÀe DeLe&
nw GodosM³e ³ee Òe³egeqkeÌle Deewj cetuekeÀ GHemeie& keÀe DeLe& nw DeeOeeefjle~ Fme ÒekeÀej Òe³eespevecetuekeÀ Meyo
keÀe DeLe& nw~ efkeÀmeer GodosM³e ³ee Òe³eespeve keÀer efmeef× ceW mene³elee keÀjves J eeuee ³ee J³eeJeneefjkeÀ~
YeeefJeefMe<ì GodosM³e kesÀ efueS Òe³egkeÌle YeeJ³eeke ÀjCe keÀer ¢ef<ì mes Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer Hej efJemle=le DeO³e³eve `Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer :
mebkeÀuHevee Deewj DevegÒe³eesie' veecekeÀ HegmlekeÀ ceW Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ veecekeÀjCe keÀes Fme ÒekeÀej
Òemlegle efkeÀ³ee nw~ ’Òe³eespevec etuekeÀ efnvoer Heo ³egice ceW efJeMesefJeMesDele: FmekeÀe efJeûen mebYeJe nw pees Fme Ò ekeÀej nw“ -’Òe³eespeve nw cetue efpemekeÀe“ Fme ÒekeÀej ³en lees
le³e nw efkeÀ efJeMesÒe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀes DeBûespeer ceW HebÀkeÌMeveue efnvoer (Functional Hindi) keÀne
peelee nw, uesefkeÀve Òe³eespevecetuekeÀ keÀes HebÀkeÌMeveue DeBûespeer veece osves mes keÀF& efJeodJeevees keÀes DeeHeefÊe nw
ke̳eeWefkeÀ HebÀkeÌMeveue keÀe MeeefyokeÀ DeLe& nw -Je=efÊe cetuekeÀ, ef¬eÀ³eeMeerue Deewj keÀe³ee&lcekeÀ ³es meYeer DeL e&
Òe³eespevecetuekeÀ keÀer mebkeÀuHevee mes cesue veneR Keeles, efJeodJeeveeW keÀe ceevevee nw efkeÀ DeHueeF[
(applied) Meyo efpemekeÀe DeLe& Deveg -Òe³egkeÌle ³ee Òee³eesefiekeÀ nw~ Òe³eespeve cetuekeÀ kesÀ DeLe& kesÀ meeLe
yengle De®íer lejn mes pegæ[ me keÀlee nw uesefkeÀve Deepe kesÀ mece³e ceW Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀes DeBûespeer ceW
HebÀkeÌMeveue efnvoer veece mes ner peevee peelee nw~
1.3 Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀer HeefjYeeYeeÒeieefleMeerue YeefJe<³e ves YeeDeefYeJ³eeqkeÌle nw, efJe®eejeW keÀer meejCeer nw~ Yeeyeveeleer nw Ssmee keÀjves kesÀ efueS keÀF& ve³es ªHeeW keÀes pevce osleer nw Fmeer keÀæ[er ceW Òe³eespevecetuekeÀ Yeepevce ngdDee Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer Yeenw nj keÀe³e& efme× keÀj jner nw~ efJeodJeeveeW odJeeje Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀes veJeepee ie³ee nw Deewj Fme
ÒekeÀej Meyoye× efkeÀ³ee ie³ee nw~
1) ceesìgefj mel³eveeje³eCepeer ves Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ keÀe³e&#es$e k eÀes ¢ef<ìiele keÀjles ngS efueKee nw
’peerJeve keÀer DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀer Hetefle& kesÀ efueS GHe³eesie ceW uee³eer peeves Jeeueer efnvoer ner
Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer nw~“
2) [e@. obieue Peeuìs -’Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer mes leelHe³e& nw, efnvoe r keÀe Jen Òe³egeqkeÌleHejkeÀ efJeefMe<ì
ªHe pees efJe

Page 3

3odJeeje Òe³egkeÌle efkeÀ³ee peelee nw Deewj pees mejkeÀejer ÒeMeemeve leLee efJe%eeve SJeb ÒeesÐeesefiek eÀer kesÀ
DeveskeÀ efJeÐe #es$eeW keÀes De efYeJ³eeqkeÌle Òeoeve keÀjveW ceW efme× neslee nw~ “
Fme ÒekeÀej [e@. Peeuìspeer ves Òe³eespevecetuekeÀ keÀer HeefjYeeDeLe& efJeMes3) efMeJesvê Jecee& : [e@. efMeJesvê ves SkeÀ Jeeke̳e ceW Òe³eespevecetuekeÀ keÀer HetCe& J³eeK³ee Fme ÒekeÀej keÀer nw -
’Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer mes leelHe³e& efJe4) Òees. ve. Jeer. jepeieesHeeueve Fme ÒekeÀej DeHeves efJe®eej Òemlegle keÀjles nw : ’Òe³eespeve cetuekeÀ YeeYeenw~“
Dele: meYeer efJeodJeeveeW kesÀ efJe®eej DeeHeme ceW menceefle oMee&les nw efYevvelee nw Meyo j®evee keÀer,
meYeer celeeW keÀe meej nce Fme ÒekeÀej Meyoye× keÀj mekeÀles nw : -meYeer MeemekeÀer³e, DeMeemeefkeÀ³e
keÀe³ee&ue³e ceW Òe³eesie ke Àer peeves Jeeueer Yeensleg GHe³eesie ceW uee³eer peeves Jee ueer ceevekeÀ efnvoer keÀe efJemleej ner Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer nw~ osMe kesÀ 25
mebIe Meeefmele ÒeosMeeW ceW efn voer mebHeke&À keÀer YeeDeefOejep³e pelee jner nw~
Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ Òe³eesie mes %eeve -efJe%eeve, ÒeesÐeesefiekeÀer, Menj mes ueskeÀj ieeBJe -
ieefue³eeW lekeÀ keÀe efJekeÀeme Je mejkeÀejer keÀe³e& mebieCekeÀ, Fvìjvesì Deeefo meYeer #es$eeW ceW Òe³eespeve cetuekeÀ
©He efnvoer YeeefveJee&n efkeÀ³ee Deewj efnvoer Yee 1.4 Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀe mJeªHe
me=ef<ì keÀer j®evee Deewj ceeveJe peeefle keÀe pevce Gmeer kesÀ meeLe YeeueskeÀj DeepelekeÀ YeecenÊJe Yeer yeæ{lee ie³ee Deewj YeeveneR Jejved YeeceW Òel³eskeÀ jep³e ceW Deueie Deueie YeejepeYeeHej osKee peeS lees SkeÀ mebMeesOeve kesÀ Devegmeej efnvoer Yeenw~ Fme ÒekeÀej efnvoer efJeMJemlejer³e YeecegieueeW kesÀ IegmeKeesjer kesÀ HeM®eeled efnvoer YeekesÀ meeefnl³e keÀes Yeer Heefjueef#ele keÀjlee nw JeneR DeBûespeer kesÀ ueieYeie 300 JeDeBûespeeW keÀer lejn DeBûespeer YeekesÀ HeM®eele Yeer DeBûespeer YeeDeewj meeefnl³e Hej efnvoer Yeener Gef®ele mecePee peelee Lee~ uesefkeÀve Deye pe©jle Leer je<ì^Yeeefceues Deewj osMe kesÀ meYeer Òeefleef<þle #es$e, Deewj meYeer ÒekeÀej kesÀ J³eJeneefjkeÀ keÀe³e& efnvoer Yee

Page 4

4³en keÀe³e& cegefMkeÀue pe©j Lee veecegceefkeÀve veneR, efJeodJeeveeW keÀer ienjer mees®e Deewj me®®eer
ueieve mes Fme cegefMkeÀue keÀe³e& keÀes Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer kesÀ ©He c eW cetle& ªHe Òeoeve efkeÀ³ee~ Deepe keÀer
HeefjefmLeefle ceW Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ keÀejCe efnvoer YeemecHevve YeeFmeer keÀejCe yengDeuHe mece³e ceW Òe³eespeve cetuekeÀ MeyoeJeueer keÀe efJekeÀeme ngDee~ Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer ves
mece³e kesÀ Deveg©He mJe³eb keÀes {eue efue³ee nw, ³ener keÀejCe nw efkeÀ Fvìjvesì Hej Yeer Òe³eespevecetuekeÀ
efnvoer YeekesÀvê mejkeÀej Deewj jep³e mejkeÀej kesÀ yeer®e nesves Jeeues meYeer ÒekeÀej kesÀ efJe%eeve, lekeÀveerefkeÀ,
efJeefOemeb®eej Deeefo DeveskeÀ #es$e ceW l eeuecesue efyeþeves keÀe keÀe³e& Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀj jner nw~
Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀer GHe³eesefielee Deewj efJeefMe<ì lee keÀe Devegceeve nce menpe ner ueiee mekeÀles nw~
Deepe Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer ves keÀcH³egìj, FueskeÌì^eefvek eÌme ìsefueefÒevìj, otjoMe&ve, jsef[³ees, DeKeyeej
Deewj meYeer ceveesjbpeve kesÀ meeOeve Je pevemeb®eej kesÀ ceeO³eceeW ceW yesOeæ[keÀ Òe³eesie ceW uee³eer pee jner nw~
Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀer Òe³egeqkeÌle DeewÐeesefiekeÀ #es$e ceW Yeer DeHeveer MeeKe pecee ®egkeÀer nw~ Jele&ceeve mece³e
ceW meYeer DeewÐeesefiekeÀ GHe¬eÀce, Mes³ej yeepeej, jsuJes, nJeeF& Je meæ[keÀ JeenlegkeÀ, yeQkeÀ, mesvee j#ee,
Jew%eeefvekeÀ Je lekeÀveerefkeÀ #es$e, keÀe³ee&ue³eerve keÀe³e&, He$e J³eJenej, DeeJesove He$e mes u eskeÀj HeeJeleer Deeefo
keÀe³eex ceW Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer DeHevee cenÊJe efme× keÀj jner nw~ MenjeW mes ueskeÀj ieeBJe ieefue³eejeW lekeÀ
kesÀ meYeer keÀe³e& ceW efnvoer DeHeves DeefmlelJe keÀes ÒeYeeJeMeeueer yevee jner nw~ osMe kesÀ meYeer kesÀefvê ³e
efJeÐeeue³e Deewj ÒecegKe efJeMJeefJeÐeeue³eeW ves Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀes SkeÀ efJeHeeþîe¬eÀce ceW Meeefceue keÀj efJeÐeeefLe&³eeW keÀes efnvoer efJeGþe³ee nw~
[e@. YeesueeveeLe efleJeejer ves Òe³eespevecetuekeÀ kesÀ meele ªHe yelee³es nw~ Fme peevekeÀejer mes
Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ keÀe³e&#es$e keÀes mecePeves ceW Deemeeveer nesieer : ’yeesue®eeueer³e efnvoer, J³eeHeejer
efnvoer, keÀe³ee&ue³eer e fnvoer, Meem$eer³e efnvoer, Jew%eeefvekeÀ leLee lekeÀveerefkeÀ efnvoer, meceepeer efnvoer
(meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀlee&DeeW keÀer efnvoer) meeefnefl³ekeÀ efnvoer, ÒeMeemeefvekeÀ efnvoer, pevemeb®eej ceeO³ece,
He$ekeÀeefjlee, DeekeÀeMeJeeCeer otjoMe&ve Deee fo #es$eeW ceW Òe³eesie keÀer peevesJeeueer YeeYeeGoenjCe :
Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀe Òe³eesie Deepe Yeejle ceW meYeer Òe®eefuele #es$eeW ceW yeæ[er ner Òeefle<þe
Deewj menpelee kesÀ meeLe nes jne nw~ Òe³ee speve cetuekeÀ efnvoer Deepe meYeer keÀer Hemebo Deewj pe©jle yeve
ieF& nw pees megveves ceW efpeleveer ceOegj nw Gleveer ner yeesueves ceW mejue Deewj megvoj nw~ ³eneB nce kegÀí
Òe®eefuele GoenjCe osKeWies -
1) jsuJes HuesìHeÀece& Hej met®evee mes DeJeie le keÀjeves kesÀ efueS ceewefKekeÀ ©He mes Òe³eesie keÀer peeves Jeeueer
efnvoer~
`³ee$eer ieCe ke=ÀHe³ee O³eeve os ¬eÀ. 15018 ieesjKeHegj -ueeskeÀceev³e efleuekeÀ ìefce&veume SkeÌmeÒesme
Leesæ[s mece³e ceW HuesìHeÀece& ¬eÀceebkeÀ 8 Hej Dee jner nw~'
2) otjoMe&ve Hej efoKee³es peeves Jeeues efJe%eeHeve pees mejkeÀej odJeeje peveefnle ceW peejer efkeÀ³es ie³es nw -
i)mJe®í Yeejle DeefYe³eeve -’SkeÀ keÀoce mJe®ílee keÀer Deewj“munotes.in

Page 5

5ii)yesìer ye®eeDees, yesìer Heæ{eDees DeefYe³eeve kesÀ Debleie&le Deeves J eeues efJe%eeHeve
’yesìer Yeej veneR, nw DeeOeej
peerJeve nw GmekeÀe DeefOekeÀej
efMe#ee nw GmekeÀe nefLe³eej
yeæ{eDees keÀoce keÀjes mJeerkeÀej
yesìer ye®eeDees yesìer Heæ{eDees~“
`meHeÀue je<ì^ keÀe ÒeCe nj yesìer keÀes peerJeve'
iii)`ceeB®eeefnS, Helveer ®eeefnS, yenve ®eeefnS, efHeÀj yesìer ke̳eeW veneR ®eeefnS~'
Ssmes Deewj keÀF& efJe%eeHeve nw pees pevepeeie=efle DeefYe³eeve kesÀ Debleie&le Deeles nw Deewj
Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀer meeLe& keÀlee keÀes oMee&ves kesÀ meeLe meeLe megveves Deewj osKeves JeeueeW keÀes ceOegjlee
keÀe DeeYeeme keÀjeles nw~
Fmeer ÒekeÀej otj ef®e$eJeeefnveer Hej efoKee³es peeves Jeeues efJe%eeHeve
i)lebogªm leer keÀer j#ee keÀjlee nw -ueeFHeÀyee@³e
ueeFHeÀyee@³e nw peneB lebogg©mleer nw JeneB~
ii)veJejlve lesue þb[e -þb[e ketÀue -ketÀue
DeKeyeejeW ceW efo³ee peeves Jeeuee efJe%eeHeve
ce³ebkeÀ veme&jer
neFefye´[ HeÀue
Mees Hueebìdme
HeÀejsmì^er Hueeìbdme ueeBve
Deewmetjpe veiej, YeoYeo e efye´pe kesÀ meeceves,
YeesHeeue -HeÀesve -9820 .........
jsef[³ees Hej Deeves Jeeues efJe%eeHeve
i)ÒeeLe&vee keÀer Jepen DeHeveer Deueie Deueie mee³ekeÀue H³eesj DeiejyeÊeer³eeB
ii)megefveS jsef[³ees keÀer otefve³ee keÀe Henuee 3DefJe%eeHeve
³es jsHej mes efvekeÀuekeÀj DeeHekesÀ keÀjerye Dee jner nw Deewj Yeer keÀjerye, Deesj Yeer keÀjerye, HekeÀefæ[S
cele TB ngB ³es DeeHekesÀ cegBn ceW pee jner nw, yeeF&ì ueerefpeS, Oeerjs Oeerjs ®eyeeFS, ®eyeeFS ®eeskeÀuesì vesieesJee,
kesÀjsceue DeeHekesÀ ce gBn ceW Oegue jns nw DeeHe Kees jns nw, Kees jns nw, Kees jns nw ³en efJe%eeHeve DeeHe 3D
®eMceW kesÀ yeiesj Yeer megve mekeÀles nw~munotes.in

Page 6

6Fme ÒekeÀej Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀe YeeHejekeÀe<þe Hej nw ~ ³en YeeefpemekesÀ keÀejCe ÞeesleeieCe efkeÀmeer Yeer Òee©He keÀes megveles ner Gmemes DeJeiele nes peeles nw efyevee efkeÀmeer
mebkeÀes®e kesÀ~
1.5 meejebMe
Fme FkeÀeF & ceW DeeHeves Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ efJeefkeÀ Fme FkeÀeF& keÀe DeO³e³eve DeeHeves O³eeveHetJe&keÀ efkeÀ³ee nesiee Deewj FkeÀeF& ceW efoS ieS meYeer cegodoeW keÀes
DeeHe De®íer lejn mecePe ie³es ne Wies~
Fme FkeÀeF& keÀes Heæ{ves kesÀ yeeo DeeHe :
Òe³eespevecetuekeÀ Heo keÀe DeLe& mecePe mekeÀles nw~
efJeefYevve efJeodJeeveeW odJeeje oer ieF& Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀer HeefjYeeDeO³e³eve keÀj mekeÀles nw~
Òe³eespev ecetuekeÀ efnvoer kesÀ mJeªHe keÀes peeve mekeÀles nw~
Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ keÀe³e&#es$e kesÀ yeejs ceW peeve mekeÀles nw~
efJeefYevve GoenjCeeW odJeeje Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀer ueeskeÀefÒe³elee Deewj DeeJeM³ekeÀlee keÀe
Devegceeve ueiee mekeÀles nw~
1.6 yeesOe ÒeMve
1.Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ DeLe& Deewj HeefjYee2.Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ mJeªHe Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
3.Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer efJeefJeOe #es$eeW ceW ke̳eeW DeeJeM³ekeÀ nw mHe< ì keÀerefpeS~
4.Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer Yee1.7 GHe³eesieer HegmlekeWÀ
1.Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀer ve³ eer YetefcekeÀe -kewÀueeMeveeLe HeeC[s³e
2.Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer -ceeOeJe meesveìkeÌkesÀ
3.Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer : efme×eble Deewj Òe³eesie -obieue Peeuìs
4.Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer -[e@. yeKeleefmebn ieesefnue
munotes.in

Page 7

72
meeceev³e efnvoer, meeefnefl³ekeÀ efnvoer, Òe³eespevecetuekeÀ
efnvoer mJeªHe SJeb efJeMesFkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
2.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
2.1 ÒemleeJevee
2.2 meeceev³e efnvoer
2.2.1 meeceev³e efnvoer mJeªHe
2.2.2 meeceev³e efnvoer keÀer efJeMes2.3 meeefnefl³ekeÀ efnvoer
2.3.1 meeefnefl³ekeÀ efnvoer keÀe mJeªHe
2.3.2 meeefnefl³ekeÀ efnvoer kesÀ ªHe
2.4 Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀer efJeMes2.5 meejebMe
2.6 yeesOe ÒeMve
2.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
2.8 men³eesieer HegmlekesÀ
2.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea efvecveefueefKele cegodoeW keÀes mecePe mekeWÀies -
meeceev³e efnvoer kesÀ mJeªHe Deewj efJeMesmeeefnefl³ekeÀ efnvoer kesÀ mJeªHe Deewj GmekesÀ efJeefYevve ªHeeW keÀe DeO³e³eve keÀj mekeWÀies~
Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer keÀer efJeMes2.1 ÒemleeJevee
efnvoer YeekeÀe Je=nled ªHe peesDeHeveer Deueie Deueie efJeMes

Page 8

8meeceev³e efnvoer, meeefnefl³ekeÀ efnvoer Deewj Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀer keÀe³e& ÒeCeeueer Deewj
DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀes peeveves keÀe O³es³e ÒecegKe nw~
2.2 meeceev³e efnvoer
2.2.1 meeceev³e efnvoer mJeªHe :
efnvoer YeeDeHes#ee DeefOekeÀ Òe®eefuele Deewj Òe³eesieMeerue nw~ osMe kesÀ Deef OekeÀebMe jep³eeW keÀer ³en Heefjefveef<þle Yeepewmes -GÊejÒeosMe, ceO³e ÒeosMe, efyenej, nefj³eeCee, jepemLeeve, efncee®eue ÒeosMe Deewj efo uueer FmekesÀ
DeefleefjkeÌle osMe kesÀ Dev³e jep³eeW ceW Yeer ³en YeemecePeer pee mekeÀleer nw~
³eefo SsefleneefmekeÀ ¢ef<ì mes efnvoer YeeefJe®eej keÀjW lees Òee®eerve YeeFvekesÀ Deûe ªHe mes efnvoer Meyo yevelee nw, ke̳eeWefkeÀ efnvoer Meyo efkeÀmeer YeeneskeÀj HeÀejmeer YeeOJeefve keÀe G®®eejCe HeÀejmeer YeeefkeÀ efme vOeer Meyo keÀe ªHe evlejCe efnvoer nw~ uesefkeÀve keÀF& efJeodJeeve Fme cele ceW DeHeveer Demenceefle ÒekeÀì
keÀjles ngS ³en OeejCee J³ekeÌle keÀjles nw efkeÀ efnvoer Meyo Òee®eerve meeefnl³e cesb keÀner Yeer Òe³egkeÌle veneR ngDee
nw~ uesefkeÀve Heejmeer³eeW kesÀ Òee®eerve ûebLeeW ceW pees ueieYeie 5000 JeÒe³eesie efceuelee nw, omeleerj veecekeÀ ûebLe ceW efnvoer Meyo keÀe Òe³eesie Fme ÒekeÀej ngDee nw -’DekeÀvegb
efJejnceves J³eeme veece Depe efnvo“ Fme Jeeke̳e ceW ye´eïeCe Meem$e eLe& kesÀ HetJe& DeHevee Heefj®e³e os jne nw~
efpemekeÀe DeLe& Fme ÒekeÀej nw ceQ efnvo osMe ceW pevcee efnvoer ntB~ F meer ÒekeÀej efnvoer Meyo kesÀ ñe esle F& jeve
kesÀ Òee®eerve ûebLeeW ceW Yeer efceueles nQ ke̳eeWefkeÀ F&jeve ceW efmebOeg veoer kesÀ Heej kesÀ osMeeW kesÀ efueS efnbo Meyo
Òe³egkeÌle neslee Lee~ Fmeer DeeOeej Hej ³egjesHe odJeeje efo³ee ie³ee veece India keÀe IndMeyo Yeer efnvo mes
ner yevee nw~ ³en mHe<ì nes peelee nw~ Deewj Oeerjs Oeerjs keÀeueevlej ceW efnvoer kesÀ efveJeemeer Deewj efn vo keÀer
Yeeefnvoer Meyo kesÀ DeLe& Hej ¢ef<ì [eues lees Dejyeer Deewj HeÀejmeer kesÀ Òee®eervelece Fefleneme ceW
efnvoer Meyo keÀe DeLe& neslee Lee Yeejleer³e leueJeej Deewj FmekesÀ DeefleefjkeÌle Dejyeer meeefnl³e ceW lecej
efnvoer keÀe MeeefyokeÀ DeLe& nw -`Fceueer'~
efvecveefueefKele efJeJejCe mes ³en mHe<ì nw efkeÀ `efnvoer 'Meyo cegefmuece Oece& kesÀ Yeejle Deeieceve
kesÀ HeM®eele DeefmlelJe ceW Dee³ee Deewj cegefmuec e yeeoMeeneW odJeeje meJe&ÒeLece Òe³eesie efkeÀ³ee ie³ee~ cegefmuece
yeeoMeeneW ves efnvoer kesÀ meeLe YeeªHe ceW Òe®eefuele Lee~ Fme ÒekeÀej efnvoer YeengDee~ FvekeÀe cegK³e efveJeeme ceO³e osMe Deewj efouueer jne nw~ Fmeer keÀejCe JeneB keÀer ÒecegKe yeesueer keÀes
peyeeves efnvoer keÀne peeves ueiee~munotes.in

Page 9

9Deepe kesÀ Heefj¢M³e ceW efnvoer YeekeÀer 70… pevelee odJeeje yeesueer Je Òe³eesie ceW uee³eer peeves Jeeueer YeepeveJejer 1950 keÀe sveS mebefJeOeeve kesÀ Heeefjle nesves kesÀ meeLe ner meJe& mecceefle mes efnv oer YeejepeYeemeJe&ÒeLece Òe³eesie cegmeueceeve MeemekeÀeW odJeeje ngDee uesefkeÀve efnvoer YeeF&mee keÀer íþJeer Meleeyoer mes 13 Jeer Meleeyoer lekeÀ efJeosMeeW ceW Yeejleer³e YeeFme oerIe& ³ee$ee ceW keÀF& veeceeW mes ³en Yeeietpejer, G®®e efnvo er, veeiejer efnvoer, Meg× efnvoer, Dee³e& YeeDeefOekeÀ veeceeW kesÀ meeLe efveefM®ele ner ³en DeveskeÀ ÒeebleeW keÀer YeeDeûemej jner~ Fve meYeer veece eWkesÀ DeeOeej Hej YeeefnvoJeer -Fme Meyo keÀe meJe&ÒeLece Òe³eesie cegncceo DeeDeesHeÀer ves 13 Jeer Meleer ceW efkeÀ³ee, Deceerj KegmejeW
odJeeje DeHeves ûebLe KeeefueHeÀ yeejer ceW Fme Meyo keÀe Òe³eesie efceuelee nw, efnvoJeer keÀe efJekeÀeme Meesjmewveer
Deewj DeHeYe´bMe mes ngDee, efouueer jep³e ceW Fmeer YeejsKlee -efnvoJeer keÀe efJekeÀeme peye SkeÀ efJeMesFmekeÀe MeeefyokeÀ DeLe& nw efceuee -peguee~ HeÀejmeer Deewj efnvoer SkeÀ o tmejs mes DeefOekeÀ efceue ieF& leye Jen
jsKleeveece mes Òe®eefuele ngF&~ Fme keÀe ÒeLece Òe³eesie 1586 ceW meeoer oeqkeÌKeveer, ceerjemeewoe, ieeefueye
Deeefo keÀefJe³eeW keÀer Ye ejsKleer -jsKleer -jsKlee keÀe ner SkeÀ ªHe nw~ FmeceW ÒecegKele: cegneJejeW, ªHeeW Deewj Òe³eesieeW keÀer
yenguelee nesleer Leer pees lelkeÀeueerve mece³e ceW cegefmuece ñeer³eeW odJeeje Òe³eesie ceW uee³es pee les Les~
oeqkeÌKeveer -Gllej Yeejle kesÀ MeemekeÀeW kesÀ meeLe pees YeekeÀnueeF&~ Fme YeekeÀjvesJeeues DeefOekeÀebMe meYeer keÀefJe ceguemeceeve Les~ GvneWves HeÀejmeer efueefHe ceW meeefnl³e j®evee keÀer Fmeces
ÒecegKe nw -yenceveer jep³e Deeefoue Meener, kegÀlegyeMeener, yejeroMeener, FceeoMeener Deeefo~
Fve keÀefJe³eeW ves Dejyeer Deewj HeÀejmeer MeyoeW keÀe Deef OekeÀ Òe³eesie efkeÀ³ee GÊej Yeejle ceW Fmeer
Yeeietpejer -efouueer keÀer Yeeefvecee&Ce ngDee~ FmeceW ÒecegKele: Dejy eer, HeÀejmeer Deewj iegpejeleer MeyoeW keÀe efceÞeCe efceuelee nw~ Fme YeeceW keÀeJ³e j®evee Yeer ngF& nw~ ietpejer kesÀ ÒecegKe keÀefJe nw, Denceo Keìdìt, MesKe yegjnevegÎerve kegÀlyes,
Deeuece yegKeejer Deeefo~
efnvogmleeveer -efnvogmleeveer Meyo ³egjesefHe³eve efJeodJeeveeW odJeeje nceW efceuee nw~ meve 1800 ceW HeÀesì&
efJeefue³ece keÀe@uespe kesÀ pee@ve efieue¬eÀeF&mì ves Fme Meyo keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee Ssmee ceevee peelee nw~ efnvoer
Deewj Gog& kesÀ efceues -pegues ªHe keÀesner efnvogmleeveer Y ee

Page 10

10Dee³e& Yeeo³eevebo odJeeje Dee³e&YeeHej DeefOekeÀ yeue efo³ee ie³ee~
Meem$eer, Meem$eerkeÀ YeeMeem$eerkeÀ YeeMeg× efnvoer Deewj G®®e efnvoer -efpemeceWlelmece MeyoeW keÀe r DeefOekeÀlee nes Jen Meg× efnvoer keÀnuee³eer
Deewj mebmke=Àle MeyoeW kesÀ DeefOeke̳elee mes Òe³eesie keÀer ieF& YeeFmekesÀ DeefleefjkeÌle efnvoer Yeejepem Leeveer) ceW ve³es ªHe ceW GYejkeÀj meeceves Dee³ee nw~ Deewj nceejs mebefJeOeeve ceW Yeer Keæ[er yeesueer keÀes
ner jepeYee2.2.2 meeceev³e efnvoer keÀer efJeMesmeeceev³e efnvoer kesÀ ÒeoerIe& DeO³e³eve #es$e ceW ueieY eie 5000 JeÒe³eesie Deewj 12 -13 Meleeyoer mes efnvoer YeeYeeJ³eeHle ngF& nw~ pees osMe ceW ner veneR mebHetCe& JewefMJekeÀ mlej Hej efnvoer YeeÒe³eesie ceW uee³eer peeves Jeeueer Òe®eefuele Yee1)meeceev³e efnvoer keÀer J³eeHekeÀlee :
efnvoer YeekeÀer ¢ef<ì mes ve peevekeÀj Òee³eesefiekeÀ ¢ef<ì mes Yeer efnvoer Yeenw~ Yeejle osMe kesÀ DeefOekeÀebMe jep³e -efyenej, GÊejÒeosMe, ceO³e ÒeosMe, jepemLeeve, nefj³eeCee,
efncee®eue ÒeosMe, GÊejeKeb[, PeejKeb[, íÊeermeieæ{ Deewj osMe keÀer jepeOeeveer efouueer ÒecegKe efnvoer
Yeeefnvoer yeesueves keÀe uenpee Deueie Deueie nw~ kegÀí Meyo Yeer HeefjJele&ve keÀjkesÀ Òe³eesie ceW uee³es peeles nw~
Fme meboYe& ceW DeO³e³eve keÀjles mece³e ner SkeÀ ke ÀneJele ³eeo Deeleer nw -Ieeì -Ieeì Hej Heeveer yeoues,
keÀesme -keÀesme Hej JeeCeer~
Fme ÒekeÀej ³eLeeLe& Deewj JeemleefJekeÀlee kesÀ DeeOeej Hej ner ³en keÀneJele yeveeF& ieF& nesieer Ssmee
Òeleerle neslee nw~ ûeeceerCe Yeeie keÀer yeesueer Deueie nw Jen eRMenjer Yeeie keÀer yeesueer efMe<ìe®eej efueS nw,
meeefnl³e DeHeves efJeDeewj J³eeHeej nj SkeÀ #es$e keÀer nj SkeÀ Jeie& keÀer DeHeveer Deueie yeesueer nw~ ÒeMeemeefvekeÀ keÀe³e& Yeer Jele&ceeve
mece³e ceW efnvoer Yeeuee³eer pee jner nw Deewj FmekeÀer efJeMesefveOee&efjle nw efpemekesÀ Deveg©He ³en DeHevee keÀe³e& J³eeHekeÀ ªHe mes keÀjleer nw~ efnvoer YeeMeyo Yeb[ej Deewj ue®eeruesHeve kesÀ keÀejCe ner ³en Yeepeeleer nw~ efnvoer Yee

Page 11

112) YeeYeeDe×&lelmece Deewj leodYeJe MeyoeW keÀer efn voer ceW yenguelee Fme YeeDeewj Fmeer DeeOeej Hej YeemeeOeg efnvoer, veeiejer efnvoer, efnvogmleeveer, Dee³e& YeekesÀ YeeYee3) mebefJeOeeve keÀer Yeepewmee efkeÀ nce peeveles nw 26 peveJejer 1950 keÀes osMe ceW ve³ee mebefJeOeeve ueeiet efkeÀ³ee ie³ee~
efpemekesÀ Devegmeej Yeejle osMe HetCe& mJeleb$e, ÒeYet meÊee mecHeVe ieCejep³e nw~ mebefJeOeeve ceW YeepeevekeÀejer Oeeje 343 (1) ceW oer ieF& nw pees Fme ÒekeÀej nw -’mebIe keÀer mejkeÀejer YeeefueefHe ceW efueKeer peeves Jeeueer efnvoer nesieer~ mebefJeOeeve ceW efnvoer keÀes leerve mlejeW Hej jepeYeeefkeÀ³ee ie³ee nw~ ÒeLece mlej Hej Jen Yeejleer³e mebIe keÀer osJeveeiejer efueefHe ceW efueefKele jepeYeeDeLee&le kesÀvêer³e jepe -YeeÒeosMeeW -Gllej ÒeosMe, ceO³e ÒeosMe, jepemLeeve, nefj³eeCee Deewj efncee®eue ÒeosMe Deeefo keÀer ÒeeosefMekeÀ
Yeeoer nw~ leermejs mlej Hej Hebpeeye, ceneje<ì^ Deewj iegpejele pewmes Òeevle DeHeves ÒeMeemeve ceW men YeeªHe ceW efnvoer keÀes ceev³elee oer nw~“
Fme ÒekeÀej meeceev³e efnvoer keÀe mJeªHe keÀer efJemle=lelee Deewj efJeMesÒe®eefuele ªHe ceW nce ¢ef<ìiele nesles osKe mekeÀles nw~ Fme Yeeieefleceeve yevee efo³ee nw~
2.3 meeefnefl³ekeÀ efnvoer :
2.3.1 meeefnefl³ekeÀ efnvoer mJeªHe :
meJe&ÒeLece ³en ÒeMve Deelee nw efkeÀ meeefnefl³ekeÀ efnvoer efkeÀmes keÀnles nw -meeefnl³e me=peve ceW
efpeme efnvoer keÀe Òe³eesie neslee nw Je n meeefnefl³ekeÀ efnvoer keÀnueeleer nw~ meeefnl³e #es$e ceW efnvoer YeeefJeDeeoceer keÀer yeesue®eeue keÀer YeeodJeeje uesKekeÀ ³ee keÀ Jeer DeHeves ceveesYeeJeeW keÀes J³ekeÌle keÀjlee nw ~ ³en YeeJe efkeÀmeer SkeÀ ÒekeÀej kesÀ veneR
nesles~ ³en efJeOee, uesKe ³ee keÀefJelee Hej efveYe&j nesles nw~ Deewj ³eefo ³ener YeeJe HeeþkeÀ ³ee Jee®ekeÀ kesÀ ceve
keÀes Yeer GlÒesefjle keÀjles nw lees ³en meeefnefl³ekeÀ uesKeveer keÀer meeLe&keÀlee keÀner pee mekeÀleer nw~
meeefnefl³ekeÀ Yeemeceepe kesÀ nj #es$e meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepeve ereflekeÀ, SsefleneefmekeÀ Dee efoHenueg, ieefleefJeefOe³eeW,
Jele&ceeve, YetlekeÀeue Deewj YeefJe<³ek eÀeue keÀer HeefjkeÀuHevee JeneR mecegê, veoer, HeJe&le, Jeve, jemles, ieeBJe,
Menj, Deepee refJekeÀe kesÀ meeOeve Deeefo keÀF&³eeW ªHeeW ceW meeefnl³e me=peve neslee nw Deewj nj SkeÀ ªHe
DeHeveer Deueie MeyoeJeueer mes meeefnl³e mepelee nw, j®elee nw~ Deewj Fmeer MeyoeJeueer kesÀ efMe<ì Òe³eesie mesmunotes.in

Page 12

12Jee®ekeÀ meeefnl³e keÀer Deewj DeekeÀefmekeÀlee nw efkeÀ pewmes ³eefo osMe YeeqkeÌle Hej keÀefJelee nce megves ³ee Heæ{W lees nceejer Devleje&lcee Yeer keÀefJelee
kesÀ YeeJeeW ceW Deesle -Òeesle nes peeleer nw, nem³e keÀefJe lee ³ee uesKe keÀes Heæ{keÀj megvekeÀj nce n Bmeves ueieles nw~
keÀnves keÀe leelHe³e& ³ener nw efkeÀ meeefnefl³ekeÀ efnvoer keÀer leekeÀle nceejs jespe -ceje& kesÀ peerJeve, peerJeve keÀer
ieefleefJeefOe³eeW Deewj efJe®eejeW keÀes kegÀí mece³e kesÀefueS ne r ke̳eeW ve nes DeHeves jbie ceW {eue uesleer nw~ Deewj
³eefo meeefnefl³ekeÀ YeecegodoeW keÀes SkeÀ efJeefMe<ì Mewueer odJeeje nceejs meeceves jKeleer nw lee s FmekesÀ ceeO³ece mes peve peeie=efle pewmee
peefìue keÀe³e& Yeer Deemeeve nes peelee nw~ FmeerefueS meeefnl³e meceepe keÀe oHe&Ce keÀne peelee nw~
meeefnefl³ekeÀ YeeceeO³ece uesKekeÀ kesÀ GodosM³e keÀes meeLe&keÀ keÀjlee nw~ meeefnefl³ekeÀ Yeemes megboj Deewj mebieefþle yeveleer nw~ meeefnefl³ekeÀ YeeMewueer, efyecye, Òeleerk eÀ Deeefo keÀer GHe³eesefielee ³ee Òee³eesefiekeÀlee meeefnl³ekeÀej keÀer efJeodJeolee keÀes Heg<ì
Deewj HeefjHetCe& keÀjleer nw~
meeefnl³e ceW Meyo MeeqkeÌle ceW DeefceOee, ue#eCee, J³ebpevee nw Deewj MeyoiegCe ceW Deespe, ceeOeg³e&
Deewj Òemeeo iegCe ÒecegKe nw~ meeef nl³e ceW ue#eCee Deewj J³ebpevee Meyo MeeqkeÌle keÀe nesvee G®®e opex keÀe
keÀeJ³e mecePee peelee nw~ Fme ÒekeÀej keÀe keÀeJ³e HeeþkeÀ kesÀ ceve ceW DeemJeeove keÀjves ceW Dence YetefcekeÀe
efveYeelee nw~ DeuebkeÀej, Mewueeriele meeQo³e&, efJeFve meYeer kesÀ Òe³eesie mes YeekeÀejCeeW mes Deece yeesue®eeue keÀer Yee(Meyo, MeeqkeÌle, MeyoiegCe, DeuebkeÀej, íbo Deeefo) keÀe Deefle Òe³eesie meeefnl³e Deewj Yeeyevee oslee nw~ Ssmee meeefnl³e HeeþkeÀeW kesÀ ceve keÀes DeekeÀefFme ÒekeÀej meeefnl³e Òe³eespeve Deewj meeefnl³e nsleg keÀes ¢ef<ìiele jKeles ngS efkeÀ³ee ie³ee~ meeefnl³e efvecee&Ce
ner meeefnefl³ekeÀ YeeYeekeÀeue ceW ÒecegKe keÀefJe pe³eMebkeÀj Òemeeopeer kesÀ keÀeJ³e Hej ¢ef<ì [eues GvekesÀ odJeeje efueefKele keÀeJ³e
Yeeyengleeef OekeÀ efkeÀ³ee nw meeLe ner GvekesÀ keÀeJ³e ceW G®®e efnvoer Deewj Meg× efnvoer keÀe Òe³eesie osKeves keÀes
efceuelee nw~ Òemeeopeer keÀe keÀeJ³e Yeemece³e ceW Ssmee ceevee peelee Lee efkeÀ Gog& Yeenw~ Fmeer ÒekeÀej efvejeuee, Hevle Deewj ceneosJeer Jecee& Deeefo meeefnl³ekeÀejeW ves Yeer meMekeÌle YeeceeO³ece mes efJekeÀemeMeeruelee meeefnl³e keÀes Òeoeve keÀer efpemeves ceeveJeer³e ceve Deewj meceepe, Òeke=Àefle Deeefo
meYeer #es$eeW ceW mebJesovee DevegYeeJe, DevegYetefle, DeefYeJ³ekeÌle keÀjves keÀer #ecelee nw~
2.3.2 meeefnefl³ekeÀ efnvoer kesÀ ªHe :
meeefnefl³ekeÀ efnvoer Yee³ee keÀefJe DeHeves meeefnl³e ceW Yee

Page 13

13cegK³e ªHe mes Fvner yeeleeW keÀes O³e eve ceW jKekeÀj meeefnefl³ekeÀ efnvoer keÀes ®eej YeeieeW ceW
efJeYeeefpele efkeÀ³ee ie³ee nw~
i.mebmke=Àle efve<þ meeefnefl³ekeÀ efnvoer
ii.Dejyeer -HeÀejmeer MeyoeJeueer ³egkeÌle meeefnefl³ekeÀ efnvoer
iii.meeceev³e yeesue®eeue keÀer Yeeiv.Debûespeer MeyoeJeueer ³egkeÌle meeefnefl³ekeÀ efnvoer
Fme ÒekeÀej ÒecegKe ªHe mes efJeodJeeveeW odJeeje meeefnefl³ekeÀ efnvoer kesÀ ®eej ªHe yelee³es ie³es nw,
uesefkeÀve ÒeeosefMekeÀ Deewj efJeosMeer Yeemeeceves Òemlegle nw FmekeÀe mJeªHe meeceev³e efnvoer mes Yeer Je=nle Deewj ienve keÀne pee mekeÀlee nw~
1) meeefnefl³ekeÀ efnvoer Deewj peve meb®eej ceeO³ece :
Deepe kesÀ mece³e ceW peve meb®eej kesÀ yeæ{les ñeesle ve s meeefnl³e keÀes Yeer ÒeYeeefJele efkeÀ³ee nw,
uesefkeÀve ³en ÒeYeeJe mekeÀejelcekeÀ nw~ meeceeefpekeÀ Deewj %eeve Òeoeve keÀjves Jeeueer meeefnl³e me=pevee pewmes
keÀLee, keÀneveer, GHev³eeme, J³ebi³e, keÀefJelee, ieerle, ieerefle veeìîe, veeìkeÀ, SkeÀe bkeÀer Deeefo keÀe ®eue
ef®e$e ceeO³ece Deepe mepeie nes ®egkeÀe nw~ ³eneB HeeþkeÀ ³ee Jee®ekeÀ keÀe mLeeve oMe&keÀ ves ues efue³ee nw Jen
Yeer yengue cee$ee ceW~ Fme ÒekeÀej ceveesjbpeve kesÀ ceeO³ece mes meeefnl³e DeHeves GodosM³e keÀer Hetefle&ceW meeLe &keÀ
nes ie³ee nw~ pevemeb®eej ceeO³eceesb odJeeje peye meeefnefl³ekeÀ ÒeoMe&ve efkeÀ³ee peelee nw lees meeefnl³e keÀer YeeceW kegÀí HeefjJele&ve Yeer keÀjvee Heæ[lee nw, ke̳eeWefkeÀ meeefnefl³ekeÀ YeemekeÀleer nw~ peve meeceev³e kesÀ efueS veneR Hejbleg meeefnl³e ke=Àefle³eeW keÀe ÒeoMe&ve pevemeb®eej ceeO³eceeW odJeeje
efkeÀ³ee peelee nw lees Yee³ee oMe&keÀ keÀ es Deemeeveer mes mecePe mekesÀ~
2) meeefnefl³ekeÀ efnvoer Deewj Heeþîe¬eÀce :
meeefnefl³ekeÀ efnvoer keÀe jmeemJeeove Jener ueesie keÀj Heeles nw pees meeefnl³e keÀer mecePe ³ee
meeefnl³e ceW ªef®e jKeles nw~ efJeÐeeue³e, ceneefJeÐeeue³e Deewj efJeÐeeH eerþ Deeefo kesÀ Heeþîe¬eÀce ceW Ssmeer
j®eveeDeeW uesKees Deewj efJeOeeDeeW keÀe meceeJesMe neslee nw~ efpemekesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea %eeve Depe&ve keÀj
mekesÀ DeHeves meceepe, Fefleneme kesÀ efJemekesÀ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ efJeÐeeue³eerve meeefnefl³ekeÀ DeO³e³eve ceW meeefnefl³ekeÀ GodosM³e Hej DeefOekeÀ
met#celee mes DeO³e³eve keÀje³ee peelee nw~ JeneR ceneefJeÐeeue³eerve meeefnefl³ekeÀ DeO³e³eve ceW G®®ekeÀesefì kesÀ
meeefne fl³ekeÀ efJeJes®eve Hej JeceMe& keÀjves keÀes efJeÐeeefLe&³eeW keÀes Òesefjle efkeÀ³ee peelee nw~ FmekesÀ odJeeje
meeefnefl³ekeÀ efnvoer keÀes ve³es ñeesle Deewj ve³es Dee³eeceeW kesÀ efJekeÀeme keÀer efoMee efceueleer nw~
3) ceewefuekeÀ me=peve MeeqkeÌle :
meeefnefl³ekeÀ j®evee meYeer meeefnl³e efJeOeeveeW keÀes Debleefve&efnle keÀj mekeÀleer nw efpemekesÀ odJeeje ner
meeefnl³ekeÀej keÀer ceewefuekeÀ me=peve MeeqkeÌle keÀe GHe³eesie neslee nw~ Keeme leewj Hej Jew%eeefvekeÀ meeefnl³e
efpemeceW uesKekeÀ pe iele Deewj peerJeve leL³eeW kesÀ mel³e keÀes efme×ebleeW Deeefo kesÀ ceeO³ece mes leL³e meefnle
efueKeves keÀer Òe³eeme keÀjlee nw~ ³en me=pevelee efJeHegmlekeÀ ceW meceepe ceW Ieefìle cegodo eW kesÀ ceeO³ece mes (SkeÀ mes DeefOekeÀ SkeÀ ner ÒekeÀej kesÀ cegodos) leL³eeW
keÀes Keespe keÀj mel³e HeefjefmLeefle peevekeÀj Gmeer ªHe ceW DeHeveer uesKeveer odJeeje meefJemle ejÒ e m l e g l e e rmunotes.in

Page 14

14osiee~ Yetieesue kesÀ uesKekeÀ He³ee&JejCe, HeJe&le, veoer Deee fo Òeke=Àefle odJeeje yevee³es ie³es Fve HeoeLeex keÀe
efvecee&Ce veneR keÀj mekeÀlee Hejbleg FvekeÀe efJeJejCe Òemlegle keÀj DeeHemee r mebyebOees Hej Yej osiee~ JeneR
meeefnl³ekeÀej pewmes GHev³eemekeÀej ³ee keÀneveerkeÀej DeHeveer uesKeveer Deewj keÀuHev ee MeeqkeÌle keÀes ceeO³ece
yeveekeÀj ve³es ve³es Hee$eeW, IeìveeDeeW, HeefjefmLeefle³eeW Deeefo keÀe efvecee&Ce keÀjlee nw efpememes meeefnl³e keÀes
jes®ekeÀlee efceue mekesÀ Deewj GmekeÀer YeeJevee Deewj keÀuHevee keÀes JeeCeer ªHe ÒeeHle nes mekesÀ~ Fme er keÀejCe
meeefnefl³ekeÀ efnvoer ienve Deewj DeO³e³eMeerue nw~
4) j®eveelcekeÀ meeefnl³e :
j®eveelcekeÀ meeefnl³e kesÀ ÒecegKe ªHe mesoes He#e nesles nw -Jemleg He#e Deewj Mewueer He#e~ ³en lees
nce peeveles nQ Þes<þ j®evee (efyecye) Jemleg keÀer Dee JeM³ekeÀlee Hej DeeOeeefjle nesleer nw~ uesefkeÀve Mewueer Yeer
meeefnl³e keÀe DeeJeM³ekeÀ ªHe nw ke̳eeWefkeÀ Mewueeriele ªHe ner meeefnefl³ekeÀ efJeOeeve le³e keÀj mekeÀlee nw pewmes
efkeÀmeer Ieìvee ³ee ceeefce&keÀ Òemebie keÀes keÀneveer GHev³eeme veeì keÀ kesÀ ceeO³ece mes Òemlegle efkeÀ³ee pee mekeÀlee
nw~ Deewj ceeefce&keÀ YeeJeeW keÀes jme -J³ebpeveeLe& nsleg -keÀefJelee keÀes GHe³egkeÌle ceeO³ece mecePe keÀj Gmeer
Mewueer ceW keÀeJ³e j®evee keÀjlee nw~ ceveesJe=efÊe keÀes efJeMuesJener efkeÀmeer Ieìvee ³ee Deeboesueve kesÀ meef®e$e ¢M³eeW keÀes efjHeeslee&pe odJeeje meekeÀej keÀjvee Heæ[siee~ Fme
ÒekeÀej j®eveelcekeÀ meeefnl³e efJekeÀnueeleer nw~ Mewueer keÀe cegK³e GodosM³e efJe5) Jele&ceeve mece³e Deewj meeefnl³e :
meeefnl³e nj keÀeue ceW DeHeves efJeÒemlegle ngDee nw~ Deepe kesÀ meeefnl³e Hej vepej [eues lees meeefnefl³ekeÀ Yeemes pegæ[ ieF& nw Deewj YeeJe meeceev³e peve ceeveme Deepe keÀer meeefnefl³ekeÀ efnvoer DeHeveer peefìuelee Deewj
eqkeÌue<ìlee keÀes YegueekeÀj peve peve keÀer YeeHeeþkeÀ ³ee Þeeslee Deemeeveer mes mecePe mekeÀlee nw~ keÀeJ³e ceW J³ekeÌle YeeJeeW keÀes DevegYetefle Òeoeve keÀj
meeefnefl³ekeÀ me=peve keÀes meeLe&keÀ lee efceue jner nw Deewj meeefnefl³ekeÀ efJemLee³eer nes ³ee DemLee³eer nj SkeÀ Henueg ,vepej, Ieìve e Deeefo meYeer leL³eeW keÀes ít keÀj GvekeÀes
DevegMeerueve, efJeJes®eve Deewj JeCe&ve mes meeefnl³e efveKej jne nw~
2.4 Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀer efJeMesYeejle osMe ueieYeie 300 JeGme mece³e osMe keÀer keÀesF& Ssmeer SkeÀ YeeDeeJeM³ekeÀlee Leer SkeÀ Ssmeer Yeeyeesue-®eeue ceW DeHeveeleer nes ³ee Deemeeveer mes mecePe mekeÀleer nes Fve meYeer ceeHeoC[eW ceW SkeÀ ner YeemeekeÀ ej ªHe ceW efoKeleer Leer Jen Leer efnvoer ³ener Yeeefpemeves meeOeejCe YeeneskeÀj iegpejer pewmes peve meb®eej , otj meb®eej, J³eJemee³e, JeeefCep³e, KesueketÀo, He$ekeÀeefjlee, %eeve -
efJe%eeve, ÒeewÐeesefiekeÀer, mebieCekeÀ kesÀ meYeer keÀe³eex kesÀ meeLe Deeies yeæ{leer ngF& Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀer
DeJeOeejCee yeve ieF&~munotes.in

Page 15

15Òe³eespeve cetuekeÀ efn voer keÀer mLeeHevee keÀe Þes³e DeebOe´ÒeosMe kesÀ Yeemel³eveeje³eCe keÀes peelee nw~ FvekesÀ DeLekeÀ Òe³eemeeW mes meve 1972 ceW Òe³eespeve cetue keÀefnvoer kesÀ
ceevekeÀ-mLeeve efceuee~ Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀe r mLeeHevee keÀe SkeÀ ner GodosM³e Lee efkeÀ efnvoer kesÀJeue
meeefnl³e keÀer YeeceW DeûeCeer³e jns Deewj ³ener mebkeÀuHevee mes Òesefjle neskeÀj 1974 ceW yeveejme ceW Dee³eesefpele SkeÀ mebiees<þer
ceW Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer kesÀ #es$e ceW Deue#eCeer³e efJekeÀeme ngDee~ Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer SkeÀ efJeªHe ceW ceneefJeÐeeue³e kesÀ Heeþîe¬eÀce ceW Meeefceue nes DeO³e³eve Deewj DeO³eeHeve kesÀ ªHe ceW Òe³egkeÌle ngdDee~
³ener keÀejCe nw efkeÀ Deepe efnvoer YeemeYeer #es$e Deewj efJeYeeieeW ceW GÊece keÀeceefiejer keÀj jner nw efHeÀj Jen keÀcHetìj, FueskeÌì^e@efvekeÀ, ìsefueefÒebì j
#es$e nes ³ee jsef[³ees, DeKeyeej, [ekeÀ, Jener ceveesjbpeve kesÀ #es$e ceW efHeÀuce, OeejeJeeefnkeÀ, efJe%eeHeve Deeefo
meYeer Hej efnvoer YeeefMe#ee, mejkeÀejer, DeOe&-mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW Deeefo DeveskeÀ #es$e nw pees efnvoer YeenQ~ efnvoer Deepe Jew%eeefvekeÀ SJeb lekeÀveerkeÀ keÀer YeeÒe³egkeÌle nes jner nw~
Òe³eespe ve cetuekeÀ efnvoer keÀer efJeMesÒe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀe mJeªHe yengle meg¢æ{ nw Fmeer DeeOeej Hej FmekeÀer efJeMesÒekeÀej nw~
1) Jew%eeefvekeÀlee :
Òe³eespevecetuekeÀ Meyo Meg× ªHe ceW nesles nw Fvns HeeefjYeeefefkeÀmeer Jemleg kesÀ keÀe³e& Deewj iegCe kesÀ DeeOeej Hej veecekeÀjCe efkeÀ³ee peelee nw, Deewj Fmeer veece mes Jen
Meyo G®®eeefjle neslee nw~ ³es Meyo Jew%eeefvekeÀ lelJeeW keÀer YeeBefle meeJe&YeewefcekeÀ nesles nw~ Fmeer ¢ef<ì mes
efnvoer keÀer HeeefjYeeef2) DevegÒe³egkeÌlelee :
Òe³eespevecetuekeÀ MeyoeJeueer mJe³eb DeLe& mHe<ì keÀjves ceW meceLe& nw ke̳eeWefkeÀ Fmeces GHemeie&
Òel³e³eeW Deewj meeceeefmekeÀ MeyoeW keÀer ye nguelee nw FmeerefueS Òe³eespeve cetuekeÀ kesÀ ceeO³ece mes efnvoer
MeyoeJeueer keÀe DevegÒe³eesie menpelee mes nes mekeÀlee nw~
3) Jee®³eeLe& ÒeOeevelee :
Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer ceW efnvoer kesÀ He³ee&³e MeyoeW keÀer mebK³ee DeefOekeÀ nw~ %eeve -efJe%eeve
Deewj leke ÀveerefkeÀ kesÀ efJeefYevve #es$eeW ceW Òe³egkeÌle MeyoeJeueer kesÀ DeLe& keÀes mHe<ì keÀj efJeefYeVe He³ee&³e ®egvekeÀj
veS MeyoeW keÀe efvecee&Ce menpe nes mekeÀlee nw He³ee&³eer DeLe& Jeeef®ekeÀ Meyo keÀe mener DeLe& Deewj He³ee&³e
GHeefmLele keÀjlee nw ³eefle efnvoer keÀe Jee®³eeLe& Ye´ebefle GlHeVe veneR keÀjlee~
4) mejuelee Deewj mHe<ìlee :
mejuelee Deewj mHe<ìlee Òe³eespeve cetuekeÀ YeeFmeer ÒekeÀej efnvoer YeeDeJeOeejCee ves ³en efme× keÀj efo³ee nw~munotes.in

Page 16

162.5 meejebMe
Fme FkeÀeF& ceW nceves Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer meeceev³e efnvoer Deewj meeefnefl³ekeÀ efnvoer keÀe
DeO³e³eve efJeÐeeLeea³eeW ves efkeÀ³ee nw~ Fme FkeÀeF& kesÀ ceeO³ece mes efJeÐeeLeea meeceev³e efnvoer meeefnefl³ekeÀ
efnvoer kesÀ mJeªHe Deewj efJeMescegodoes keÀes De®íer lejn mes mecePe ie³es n eWies~
2.6 yeesOe ÒeMve
1) meeceev³e efnvoer kesÀ mJeªHe Deewj efJeMes2) meeefnefl³ekeÀ efnvoer kesÀ mJeªHe mes DeJeiele keÀjeles ngS GmekesÀ efJeefYevve ªHe keÀe JeCe&ve keÀerefpeS~
3) Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀer efJeMes 2.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) Dejyeer meeefnl³e ceW efnvoer keÀe MeeefyokeÀ DeLe& nw~
GÊej -`Fceueer'
2) efnvoer YeeGÊej -26 peveJejer 1950
3) ietpejer YeeGÊej -efouueer keÀer Yee4) Dee³e& YeeGÊej -cenef5) mebefJeOeeve keÀer keÀewvemeer Oeeje ceW YeeGÊej -Oeeje 343 (1)
6) meeefnefl³ekeÀ efnvoer keÀes ÒecegKele: efkeÀleves YeeieeW ceW yeeBìe ie³ee nw?
GÊej -®eej YeeieeW ceW~
7) Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer keÀer mLeeHevee keÀe Þes³e efkeÀme efJeodJeeve keÀes peelee nw?
GÊej -ceesìtjer mel³eveeje³eCe
2.8 men³eesieer HegmlekesÀ
1) Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer -efJeveeso ieesojs
2) Òe³eespeve cetuekeÀ efnvoer : efme×eble Deewj Òe³eesie -obieue Peeuìs
munotes.in

Page 17

173
DevegJeeo
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
3.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
3.2 ÒemleeJevee
3.3 efJe3.3.1 DevegJeeo keÀe DeLe& SJeb mJeªHe
3.3.2 DevegJeeo keÀer HeefjYee3.3.3 DevegJeeo keÀe cenÊJe
3.4 meejebMe
3.5 DeY³eeme ÒeMve
3.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
3.7 mene³ekeÀ ûebLe
3.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme Fke ÀeF& keÀes Heæ{ves kesÀ HeM®eele DeeHe -
1.DevegJeeo keÀe DeLe& SJeb mJeªHe mes DeJeiele nes peeSBies~
2.DevegJeeo keÀer HeefjYee3.DevegJeeo kesÀ cenÊJe keÀes peeve mekeWÀies~
3.2 ÒemleeJevee
nceejs osMe ceW DevegJeeo keÀer HejcHeje Òee®eerve keÀeue mes ner ®eueer Dee jner nw~ DevegJeeo Glevee
ner Òee®eerve nw efpeleveer efkeÀ YeeefJeefYeVe YeeDekeÌmej `DevegJeeo' Meyo keÀe Òe³eesie osKeves -megveves keÀes efceuelee nw~ `meeOeejCele: SkeÀ Yeeyeele keÀes otmejer Yeeefpelevee keÀnves ³ee megveves ceW Deemeeve peeve Heæ[lee nw~ Fme FkeÀeF& ceW DevegJeeo kesÀ DeLe& SJeb mJeªHe keÀes
ueskeÀj efJeJes®eve efkeÀ³ee ie³ee nw meeLe ner HeeÍ®eel³e leLee Yeejleer³e efJeÜeveeW Üeje keÀer ieF& HeefjYeeÒemlegle efkeÀ³ee ie³ee nw~ meeLe ner DevegJeeo kesÀ cenÊJe keÀes jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee ie³ee nw~munotes.in

Page 18

183.3 efJeoes efYeVe Yeejnve-menve, JesMeYetªHeevleefjle keÀjles mece³e mecelegu³e DeefYeJ³eeqkeÌle Keespeves ceW keÀYeer -keÀYeer yengle keÀefþveeF& keÀe meecevee
keÀjvee Heæ[lee nw~ Fme ¢ef<ì mes De vegJeeo SkeÀ ®egveewleer Yeje keÀe³e& Òeleerle neslee nw, efpemekesÀ efueS ve
kesÀJeue ue#³e -YeeDeewj mevoYe& keÀe ienje %eeve Yeer DeeJeM³ekeÀ nw~ Dele: Dev egJeeo oes Yeemesleg pewmee ner nw, efpeme Hej ®euekeÀj oes efYeVe YeekeÀes Heej keÀj YeeJeelcekeÀ SkeÀlee mLeeefHele keÀer pee mekeÀleer nw~ Fme FkeÀeF& keÀes mecePe uesves kesÀ efueS
ÒeLece le:nceW DevegJeeo kesÀ DeLe& SJeb mJeªHe keÀes mecePe uesvee nesiee meeLe ner GmekeÀ er pees HeefjYeeGve Heefj YeeueskeÀj efJe®eej -efJeceMe& nesvee peªjer nw~
3.3.1 DevegJeeo keÀe DeLe& SJeb mJeªHe :
`DevegJeeo' Meyo ceW efveefnle DeLe& Deewj cetue DeJeOeejCee mes Heefjef®ele nesvee DeeJeM³ekeÀ nw~
`DevegJeeo' Meyo mebmke=Àle keÀe ³eewefiekeÀ Meyo nw pees `D eveg' GHemeie& leLee `Jeeo' kesÀ meb³eesie mes yevee nw~
mebmke=Àle kesÀ `Jeod' Oeeleg ceW `Ie_e' Òel³e³e peesæ[ osves Hej YeeJeJee®ekeÀ meb%ee ceW FmekeÀe HeefjJeefle&le ªHe nw
`Jeeo'~ `Jeod' Oeeleg keÀe DeLe& nw `yeesuevee ³ee keÀnvee' Deewj `Jeeo' keÀe DeLe& ngDee `keÀnves keÀer ef¬eÀ³ee' ³ee
`keÀner ngF& yeele'~ `Deveg' GHemeie& DevegJeefle&lee kesÀ DeLe& ceW J³eJeÛle neslee nw~ `Jeeo' ceW ³en `Deveg'
GHemeie& yeveves Jeeuee Meyo `DevegJeeo' keÀe DeLe& ngDee -`ÒeeHle keÀLeve keÀes Hegve: keÀnvee' ³ee e fkeÀmeer kesÀ
keÀnves kesÀ yeeo keÀnvee~
`MeyoeLe& ef®ebleeceefCe' keÀesMe ceW DevegJeeo keÀe DeLe& `ÒeeHlem³e Hegve: keÀLeves' DeLee&le `Henues keÀn
ieS DeLe& keÀes efHeÀj mes keÀnvee' efo³ee ie³ee nw~
Òee®eerve ieg© -efMe<³e HejcHeje kesÀ mece³e mes ` DevegJeeo' Meyo keÀe Òe³eesie efJeefYeVe DeLeeX ceW
Yeejleer³e Jee*dce³e ceW neslee Dee jne nw~ ieg©kegÀue efMe#ee He×efle ceW ieg© Üeje G®®eefjle ceb$eeW keÀes efMe<³eeW
Üeje oesnje³es peeves keÀes `DevegJe®eve' ³ee `DevegJeekedÀ' Yeer keÀne peelee Lee~
Yele=&nefj ceW DevegJeeo keÀe DeLe& oesnjevee ³ee Hegve: keÀLeve nw -
`DeeJe=efÊejvegJeeoes kee'
pewefceveer³e v³ee³eceeuee ceW keÀne ie³ee nw -`%eelem³e keÀLevecevegJeeo:'~
HeeefCeveer ves Yeer DeHeves `De<ìeO³ee³eer' kesÀ SkeÀ met$e ceW DevegJeeo Meyo k eÀe Òe³eesie efkeÀ³ee nw: `DevegJeeos
®ejCeeveeced'~
`De<ìeO³ee³eer' keÀes `efme×evle keÀewcegoer' kesÀ ªHe ceW Òemlegle keÀjves Jeeues YeÆesefpe oeref#ele ves HeeefCeveer kesÀ
met$e ceW Òe³egkeÌle `DevegJeeo' Meyo keÀe DeLe& `DeJeieleeLe&m³e ÒeefleHeeove ced' DeLee&le `%eele leL³e keÀer
Òemlegefle' keÀ nenw~munotes.in

Page 19

19`Jeelmee³eve Yee<³e' ceW `Òe³eespeveJeeved Hegve:keÀLeve' DeLee&led Henues keÀner ieF& yeele keÀes GÎsM³eHetCe& {bie mes
Hegve: keÀnvee ner DevegJeeo ceevee ie³ee nw~
Fme ÒekeÀej mebmke=Àle ceW Deve gJeeo Meyo keÀe Òe³eesie `ieg© keÀer yeele keÀe efMe<³e Üeje ognje³ee peevee',
`Hegve:keÀLeve', `%eele keÀes keÀnvee', `ognjevee' Deeefo~
mebmke=Àle ceW `DevegJeeo' Meyo keÀe Òe³eesie yengle Òee®eer venesles ngS Yeer efnvoer ceW FmekeÀe Òe³eesie
yengle y eeo ceW ngDee~ efnvoer ceW Deepe DevegJeeo Meyo keÀe DeLe& GHe³eg&keÌle DeLeex mes efYeVe neskeÀj kesÀJeue
cetue-YeelekeÀ meerefcele nes ie³ee nw~
He³ee&³e kesÀ ªHe ceW mJeerke=Àle Debûespeer ‘translation’ Meyo, mebmke=Àle kesÀ `DevegJeeo' Meyo keÀer
YeeBefle, uewefìve Meyo ‘trans’ (Heej) leLee ‘lation’ (ues peevee) kesÀ meb³eesie mes yevee nw, efpemekeÀe
DeLe& nw `Heej ues peevee' -³eeveer SkeÀ m Leeve efyevog mes otmejs mLeeve efyevog Hej ues peevee~ ³eneB SkeÀ
mLeeve efyevog `ñeesle -Yee‘Target Language’ nw Deewj ues peeves Jeeueer Jemleg `cetue ³ee ñeessle -Yeenesleer nw~ Dele: `DevegJeeo keÀe cetue DeLe& neslee nw -HetJe& ceW keÀefLele yeele keÀes oesnjevee, Hegve©eqkeÌle ³ee
DevegJe®eve, pees yeeo ceW HetJeexkeÌle efveoxMe keÀer J³eeK³ee, ìerkeÀe -efìHHeCeer keÀjves kesÀ efueS Òe³egkeÌl en g D e e ~
Hejbleg Deepe `DevegJeeo' Meyo keÀe DeLe& efJemleej neskeÀj SkeÀ YeemebosMeeW, GmekesÀ meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ leÊJeeW keÀes ³eLeeJeled otmejer YeekeÀjves keÀe H e³ee&³e yeve ®egkeÀe nw~'
Dele: `DevegJeeo ceW SkeÀ Yeenw~' DevegJeeo keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀes efvecveefueefKele HeefjYee3.3. 2 DevegJeeo keÀer HeefjYeemeeOeejCele: DevegJeeo keÀce& ceW nce SkeÀ YeeJ³ekeÌle keÀjles nQ~ DevegJeeo keÀce& kesÀ cece&%e efJeefYeVe ceveerefHeefjYeeefHeefjYeeKe) Yeejleer³e ef®evleve
mebmke=Àle kesÀ kegÀí ÒecegKe efJeÜeveeW ves DevegJeeo keÀer HeefjYeev³ee³e met$e :
`efJeefOeefJeefnlem³eevegJe®evecevegJeeo:~ DeLee&le `efJeefOe leLee efJeefnle keÀe Hegve: keÀLeve DevegJeeo nw'~
pewefceveer³e v³ee³eceeuee:
`%eelem³e keÀLevecevegJeeo:~' DeLee&le `%eele keÀe keÀLev e DevegJeeo nw~'munotes.in

Page 20

20osJesvêveeLe Mecee& :
`efJe®eejeW keÀes SkeÀ Yee[e@. YeesueeveeLe efleJeejer :
`efkeÀmeer YeeYeekeÀe Òe³eeme ner DevegJeeo nw~'
HeÆvee³ekeÀ :
`DevegJeeo Jen Òeef¬eÀ³ee nw efpemekesÀ Üeje meeLe&keÀ Deveg YeJe (DeLe&HetCe& mevosMe ³ee mevosMe keÀe DeLe&) keÀes
SkeÀ YeeefJeveeso ieesojs :
`DevegJeeo, ñeesle -YeekeÀes ³eLeemecYeJe cetue YeeJevee kesÀ meceeveevlej yeesOe SJeb mebÒesDeefYeJ³ekeÌle keÀjves keÀer Òeef¬eÀ³ee nw~'
jerleejeveer HeeueerJeeue :
`ñeesle -YeekeÀjves keÀe keÀe³e& DevegJeeo nw~'
obieue Peeuìs :
`ñeesle -YeeDevegJeeo nw~'
[e@. megjsMe kegÀceej :
`SkeÀ YeekeÀjvee DevegJeeo nw efpemeceW Jen cetue kesÀ YeeefDeewj Mewueer keÀer efJeMesjKeles ngS otmejer Yeeyeeuesvog MesKej :
DevegJeeo SkeÀ YeeMeyoeJeueer ceW ueieYeie ³eLeeJeled mecÒesef[e@. efJeÍJeveeLe De³³ej :
`DevegJeeo keÀer ÒeefJeefOe SkeÀ YeeSkeÀ YeeieÐe ceW Gleejvee Yeer DevegJeeo nw~'munotes.in

Page 21

21[e@. jJeeRêveeLe ÞeerJeemleJe :
’SkeÀ YeekesÀ DeeOeej Hej otmejer YeekeÀ) HeeÍ®eel³e ef®evleve :
(E.A. Nida & Taber)
Translating consists in producing in the receptor language the closet
natural equivalent to the message of the source language. First in meaning
and secondly in style.
F&. S. veeF[e leLee ìsyej :
`DevegJeeo keÀe leelHe³e& nw ñeesle -Yeemenpe mecelegu³e mevosMe keÀes Òemlegle keÀjvee~ ³en mecelegu³elee Henues lees DeLe& kesÀ mlej Hej nesleer nw
efHeÀj Mewueer kesÀ mlej Hej~'
pee@ve keÀefvebieìve :
`uesKekeÀ ves pees kegÀí keÀne nw, DevegJeeoke À keÀes GmekesÀ DevegJeeo keÀe Òe³elve lees keÀjvee ner nw,
efpeme {bie mes keÀne, GmekesÀ efveJee&n³e keÀe Yeer Òe³elve keÀjvee ®eeefnS~'
pes.meer. kewÀìHeÀes[& :
`SkeÀ YeeÒeeflemLeeHevee ner DevegJeeo nw~'
Translation is the replacement of textual material in one language
by the equivalent textual material in another language.
mewcegSue pee@vemeve :
`cetue YeeDevegJeeo nw~'
To Translate is to change into another language retaining the sense.
HeÀe@jsmìve :
`SkeÀ YeeDevegJeeo keÀnueelee nw~ ³en O ³eeleJ³e nw efkeÀ nce leÊJe ³ee keÀL³e keÀes mebj®evee (ªHe) mes ncesMee Deueie
veneR keÀj mekeÀles nQ~'
nwefue[s :
`DevegJeeo SkeÀ mecyevOe nw pees oes ³ee oes mes DeefOekeÀ HeeþeW kesÀ yeer®e neslee nw, ³es Heeþ meceeve
efmLeefle ceW meceeve ÒekeÀe³e& mecHeeefole keÀjles nQ~'munotes.in

Page 22

22neì&ceve leLee mìeke&À :
`SkeÀ YeekeÀer Òeef¬eÀ³ee ³ee GmekesÀ HeefjCeece keÀes DevegJeeo keÀnles n Q~'
S.S®e. efmceLe kesÀ Devegmeej :
’DeLe& keÀes yevee³es jKeles ngS Dev³e Yeev³etceeke&À :
`DevegJeeo SkeÀ efMeuHe nw, efpemeceW SkeÀ YeeGmeer mevosM e keÀes Òemleg keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee peelee nw~'
cewL³et Devee&u[ :
`DeLe&le :DevegJeeo Ssmee nesvee ®eeefnS efkeÀ GmekeÀe Jener ÒeYeeJe Heæ[s pees cetue keÀe GmekesÀ Henues
ÞeesleeDeeW Hej Heæ[e nesiee~'
A Translation should affect as in the s ame way as the original may
be supposed to have affected its first hearers.
nì&ceve SJeb mìeke&À :
’DeLee&led SkeÀ YeekeÀjves keÀer Òeef¬eÀ³ee ³ee GmekesÀ HeefjCeece keÀes DevegJeeo keÀnles nQ~“
Translation is the replacement of a representative of a text in one
language by a representation of an equivalent text in a second language.
je@pej ìer. yesue :
DeLee&led cetue YeelelJeeW ceW DeblejCe ner DevegJeeo nw~
Translation is the expression in another language (or target
language) of what has been expressed in another, source language,
preserving semantic and stylistic eq uivalence.
jesceve pee@keÀyemeve :
`DeLee&led SkeÀ Yeenw~'
Translation is the interpretation of verbal signs by some other
language.munotes.in

Page 23

23DeueskeÌpeW[j ÖesÀ. ìeFìuej :
DeLee&le DevegJeeo ceW cetue keÀe mecHetCe& YeeJe meceeefnle nesvee ®eeefnS~ DevegJeeo keÀer Mewueer leLee
uesKeve efJeefOe cetue kesÀ pewmeer nesveer ®eeefnS~ DevegJeeo keÀes cetue keÀer lejn menpe nesvee ®eeefnS~
Fme ÒekeÀej HeeÍ®eel³e efJeÜeveeW ve s DevegJeeo keÀes HeefjYeeefveeF[e ves DevegJeeo ceW DeLe& He#e leLee Mewueer He#e, oesveeW keÀes cenÊJe osves kesÀ meeLe -meeLe oesveeW keÀer
mecelegu³elee Hej Yeer yeue efo³ee nw~ peneB veeF[e ves DevegJeeo ceW c etue-Heeþ kesÀ efMeuHe keÀer leguevee ceW DeLe&
He#e kesÀ DevegJeeo keÀes DeefOekeÀ cenÊJe efo³ee nw, Jener kewÀìHeÀes[& DeLe& keÀer leguevee ceW efMeuHe mecyevOeer
leÊJeeW keÀes DeefOekeÀ cenÊJe osles nQ~ mewcegSue pee@vemeve kesÀ DevegJeeo ceW YeeJeeW ke Àer j#ee keÀer yeele keÀner nw,
lees v³etceeke&À ves DevegJeeo keÀce& keÀes efMeuHe ceeveles ngS efveefnle mevosMe keÀes ÒeeflemLeeefHele keÀjves keÀer yeele
keÀner nw~ efmceLe ves DeLe& keÀes yeveeles ngS Dev³e YeeHenues pewmes ÒeYeeJe keÀer yeele keÀner nw~
F&. S. veeF[e, kewÀìHeÀes[&, v³etceeke&À, efmceLe, cewL³et leLee mewcegSue pee@vemeve keÀer GHe³eg&keÌle
HeefjYeeHeeþ ceW Òemlegle keÀjves keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe HeefjCeece DevegJeeo nw~
3.3.3 DevegJeeo keÀe cenÊJe :
Jele&ceeve ³egie ceW DevegJeeo keÀe cenÊJe GÊejesÊej yeæ{ jne nw~ JewefokeÀ ³egie kesÀ `He gve: keÀLeve' mes
ueskeÀj Dee pekesÀ `ì^ebmeuesMeve' lekeÀ Deeles -Deeles DevegJeeo DeHeves mJeªHe Deewj DeLe& ceW yeoueeJe ueeves kesÀ
meeLe -meeLe DeHeves yengcegKeer Je yengDee³eeceer Òe³eespeve keÀes efme× keÀj ®egkeÀe nw~ Òee®eerve keÀeue ceW `mJeeble:
megKee³e' ceevee peeves Jeeue e DevegJeeo keÀe³e& ves Deepe J³eJemee³e keÀe ªHe OeejCe keÀj efue³ee nw~ Deepe
efJeÍJeYej ceW DevegJeeo keÀer DeeJeM³ekeÀlee peerJeve kesÀ nj #es$e ceW efkeÀmeer -ve-efkeÀmeer ªHe ceW DeJeM³e
cenmetme keÀer pee jner nw~ Deewj Fme lejn DevegJeeo Deepe kesÀ peerJeve keÀer DeefveJee³e& DeeJeM³ekeÀlee yeve
ie³ee nw~
mJeleb$elee ÒeeefHle kesÀ HeÍ®eeled efJeMJe kesÀ Dev³e osMeeW kesÀ meeLe Yeejle kesÀ DeeefLe&keÀ SJeb
jepeveereflekeÀ ¢ef<ì mes mebyebOe efJekeÀefmele ngS nQ~ meeLe ner efJe%eeve SJeb ÒeewÐeewefi ekeÀer keÀe efJekeÀeme Yeer Fme
keÀeue ceW nes peeves kesÀ keÀejCe efJeÍJe Yej kesÀ efJeefYeVe YeekeÀj meeceves Dee³eer~ yeermeJeeR Meleeyoer ceW osMeeW kesÀ yeer®e keÀer otefj³eeB keÀce nesves kes À HeefjCeecemJeªHe efJeefYeVe
Jew®eeefjkeÀ OejeleueeW Deewj DeeefLe&keÀ, DeewÐeesefiekeÀ mlejeW Hej HeejmHeefjkeÀ YeeefFme efJeefvece³e kesÀ meeLe -meeLe DevegJeeo keÀe Òe³eesie Deewj DeefOekeÀ efkeÀ³ee peeves ueiee nw~ Dee pe kesÀ
Jew%eeefvekeÀ ³egie ceW DevegJeeo yengle cenÊJeHetCe& nes ie³ee nw~
Deepe efJeÍJe kesÀ DeefOekeÀebMe osMeeW ceW SkeÀ ÒecegKe Yeeyeesueer peeleer nw~ Dele: efJeefYeVe YeejepeveweflekeÀ, DeeefLe&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ leLee efJe%eeve SJeb ÒeewÐeesefiekeÀer kesÀ #es$e ceW DevegJeeo SJeb DevegJeeo
keÀe³e& ceW DeHevee cenÊJe ÒeeHle nw~ Yeejle pewmes yengYeekeÀe yengDee³eeceer Òe³eespeve nes jne nw~munotes.in

Page 24

24ef®ebleve Deewj J³eJenej kesÀ Òel³eskeÀ mlej leLee efJeÍJe -mebmke=Àefle kesÀ efJekeÀeme ceW Yeer DevegJeeo keÀer
cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeF& pee jner nw~ efJeÍ Je kesÀ efJeefYeVe ÒeosMeeW kesÀ J³eeqkeÌle³eeW kesÀ yeer®e YeeJeelcekeÀ
SkeÀlee keÀes keÀe³ece jKeves ceW leLee veJeerve %eeve -efJe%eeve, MeesOe -ef®ebleve keÀes Deece pevelee lekeÀ HengB®eeves
ceW DevegJeeo keÀer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe jner nw~
Deiej otmejs osMeeW mes mebyebOe yeæ{eves nQ lees nceW Gve osMeeW keÀer Jew%eeefvekeÀ, meeceeefpekeÀ SJeb
meebmke=ÀeflekeÀ #es$e ceW ngF& Òeieefle keÀer peevekeÀejer nesveer ®eeefnS~ Deewj ³en peevekeÀejer nce DevegJeeo kesÀ
ceeO³ece mesÒeeHle keÀj mekeÀles nw ~
meeefnl³e keÀer Deiej nce yeele keÀjW lees cejeþer keÀer kegÀí ÒecegKe meeefnl³e keÀer ke=Àefle³eeB efnboer ceW
DevegJeeefole nes peeves kesÀ keÀejCe efnvoer meeefnl³e ceW oefuele meeefnl³e efJekeÀefmele nes ®egkeÀe nw~ meeLe ner
efJeÍJe keÀer kegÀ íÞes<þ ke=Àefle³eeW keÀes DevegJeeo kesÀ keÀejCe ner mecceeve ÒeeHle ngDee nw~ jJeervêveeLe ìwieesj
keÀer `ieerleebpeefue' keÀes veesyesue HegjmkeÀej GvekesÀ Üeje efkeÀS ieS DevegJeeo keÀe³e& Hej ner efceuee~
MeskeÌmeefHe³ej, yevee&[ Mee, Dejmlet, ceekeÌme&, ieeskeÀea Deeefo pewmes efJeÍJe kesÀ ceneve oMe&veMeeefm$e³eeW keÀes nce
efJeÍJe mlej Hej DevegJeeo kesÀ ceeO³ece mes ner peeveles nQ~ Yeejleer³e Yeemeerefcele vee jnles ngS DevegJeeo kesÀ keÀejCe Jen efJeÍJe mlej Hej Hen gb®e ®egkesÀ nQ~ DevegJeeo ves DeHeveer
meerefcele meeefnefl³ekeÀ HeefjefOe keÀes ueeBIekeÀj ÒeMeemeve, efJe%eeve, ÒeewÐeesefiekeÀer, lekeÀveerkeÀer, ef®eefkeÀlmee,
keÀuee, mebmke=Àefle, DevegmebOeeve, He$ekeÀeefjlee, pevemeb®eej, otjmLe efMe#ee, Òeeflej#e e, efJeefOe, J³eJemee³e
Deeefo nj #es$e ceW ÒeJesMe keÀj ³en meeefyele keÀj efo³ee nw efkeÀ DevegJeeo mecekeÀeueerve peerJeve keÀer
DeefveJee³e&lee nw~ Dele: nce meceeefpekeÀ #es$eeW ceW DevegJeeo kesÀ cenÊJe keÀer ®e®ee& keÀjWies~
je<ì^er³e SkeÀlee ceW D evegJeeo keÀe cenÊJe :
nceeje osMe yeng Yeeyeesefue³eeb SJeb Yeeotmejs mes efYeVe nQ~ Yeejle keÀer DeveskeÀlee ceW SkeÀlee FvneR DeLeeX ceW nw efkeÀ, efJeefYeVe Yeepeeefle³eeW, efJeefYeVe mecÒeoe³eeW SJeb efJeefYeVe mecÒeoe³eeW SJeb efJeYeVe efJeÍJeemeeW kesÀ osMe ceW YeeJeelcekeÀ SJeb
je<ì^er³e SkeÀl ee keÀneR Yeer yeeefOele veneR nesleer~ ceO³e³egieerve YeeqkeÌle Deevoesueve mes ueskeÀj Deepe kesÀ
íe³eeJeeoer, ÒeieefleMeerue Deevoesueve lekeÀ Yeejleer³e meeefnl³e keÀer efoMee osMe Yej ceW SkeÀ meer jner nw~ ³en
yeele DevegJeeo kesÀ Üeje ner mecYeJe ne s mekeÀer nw~
meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀeme ceW DevegJeeo keÀe cenÊJe :
DevegJeeo keÀes `meebmke=ÀeflekeÀ mesleg' keÀne ie³ee nw~ ceeveJe -ceeveJe keÀes SkeÀ otmejs kesÀ efvekeÀì
ueeves ceW ceeveJe peerJeve keÀes DeefOekeÀ megKeer Deewj mecHeVe yeveeves ce W DevegJeeo keÀer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe nw~
`Yee¢ef<ì mes efveOe&ve Deewj mebJesove Metv³e Yeer yeveeleer nw~ `efJeÍJeyebOeglJe keÀer mLeeH evee' SJeb `je<ì^er³e SkeÀlee'
keÀes yejkeÀjej jKeves keÀer ¢ef<ì mes DevegJeeo SkeÀ lejn mes meebmke=ÀeflekeÀ mesleg keÀer lejn cenÊJeHetCe&
YetefcekeÀe Deoe keÀj jne nw~
ogefve³ee kesÀ efpeve osMeeW ceW efJeefYeVe peeefle³eeW SJeb mebmke=Àefle³eeW keÀ ee fceueve ngDee nw JeneB
meeceeefpe keÀ mebmke=Àefle kesÀ efvecee&Ce ceW DevegJeeo keÀer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe jner nw~ DevegJeeo keÀer HejcHeje kesÀ
DeO³e³eve mes Helee ®euelee nw efkeÀ F&mee kesÀ leerve meew Je

Page 25

25ngDee efpemekesÀ HeÀuemJeªHe ûeerkeÀ mes uewefìve ceW DevegJeeo ngS~ Fmeer ÒekeÀej i³eejnJeeR, yeejnJeeR Meleeyoer
ceW mHesve kesÀ ueesie Fmueece kesÀ mecHeke&À ceW DeeS Deewj yeæ[s Hewceeves Hej ³egjesHeer³e YeeDevegJeeo ngDee~ Deepe keÀer Yeejleer³e mebmke=Àefle efpemes nce meeceeefmekeÀ mebmke=Àefle keÀnles nQ GmekesÀ efvecee&Ce
ceW npeejeW JeefJeÍJeemeeW keÀes Deelcemeele keÀj efpeme Yeejleer³e mebmke=Àefle keÀe efvecee&Ce ngDee nw GmekesÀ Heerís DevegJeeo keÀer
cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe jner nw~
meeefnefl³ekeÀ efJekeÀeme ceW DevegJeeo keÀe cenÊJe :
meeefnl³e kesÀ #es$e ceW DevegJeeo Jejoeve m eeefyele nes ®egkeÀe nw~ Òee®eerve Deewj DeeOegefvekeÀ meeefnl³e
keÀe Heefj®e³e otjojepe kesÀ HeeþkeÀ DevegJeeo kesÀ ceeO³ece mes Heeles nQ~ `Yeejleer³e meeefnl³e' keÀer HeefjkeÀuHevee
DevegJeeo kesÀ ceeO³ece mes ner mebYeJe ngF& nw~ efJeÍJe keÀer mece=× Y eenceejs efueS efkeÀlevee ]pe©jer nw keÀnves ³ee mecePeeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR~
meeefnl³e kesÀ DeO³e³eve ceW DevegJe eo keÀe cenÊJe Deepe J³eeHekeÀ nes ie³ee nw~ meeefnl³e ³eefo
peerJeve Deewj meceepe kesÀ ³eLeeLe& keÀes Òemlegle keÀjlee nw lees efJeefYeVe YeeDeO³e³eve mes efkeÀmeer Yeer meceepe, osMe ³ee efJeÍJe keÀer ef®evleve -Oeeje SJeb mebmke=Àefle keÀer peevekeÀejer efceueleer
nw~
Yeejleer³e meeefnl³e kesÀ DeO³e³eve mes ³en Helee ®euelee nw efkeÀ efJeefYeVe meeefnl³ekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ
SJeb jepeveweflekeÀ DeevoesueveeW ceW efnvoer SJeb efnvoer lej Yeejne nw~ ceO³ekeÀeueerve YeeqkeÌle Deevoesueve, oefu ele meeefnl³e leLee mJelev$elee Deevoesueve keÀes Òee³e: meYeer
Yeejleer³e YeeDevleje&<ì^er³e meeefnl³e kesÀ DevegJeeo mes ner ³en leL³e ÒekeÀeMe ceW Dee³ee efkeÀ ogefve³ee kesÀ efJeefYeVe
Yeemeeefnl³e keÀe DevegJeeo lees Yeejle ceW metefHeÀ³eeW kesÀ oeMe&efvekeÀ efme×evleeW kesÀ Òe®eueve kesÀ meeLe ner Meg© nes
ie³ee Lee; efkeÀvleg Fmes J³e JeefmLele mJeªHe DeeOegefvekeÀ ³egie ceW ner ÒeeHle ngDee~ yeg× leÊJe%eeve Yeer
DevegJeeefole nesves kesÀ keÀejCe GvekesÀ Deveg³ee ³eerefJeÍJeYej ceWnw~ MeskeÌmeefHe³ej, [er.S®e. uee@jWme, ceesHeemeeB
leLee mee$e& pewmes ef®evlekeÀeW keÀer j®eveeDeeW kesÀ DevegJeeo mes Yeejleer³e peveceeveme keÀe mee#eelkeÀej ngDee SJeb
keÀeefueoeme, jJeervêveeLe ìwieesj SJeb Òesce®evo keÀer j®eveeDeeW mes efJeÍJe ÒeYeeefJele ngDee~
ogefve³ee kesÀ efJeefYeVe Yeemene³elee efceueleer nw~ legueveelcekeÀ meeefnl³e Üeje Fme yeele keÀe Helee ueiee³ee peelee nw efkeÀ osMe, keÀeue
Deewj mece³e keÀer efYeVelee kesÀ yeeJepeto efJeefYeVe Yeeke̳eeW nw~ DevegJeeo kesÀ Üeje ner pees legueveer³e nw Jen legueveelcekeÀ DeO³e³eve keÀe efJeDeewj ieeskeÀea, efvejeuee Deewj Fefue³eì Deeefo efJeefYeVe meeefnl³ekeÀejeW kesÀ meeefnl³e keÀe legueveelcekeÀ
DeO³e³eve DevegJeeo kes À HeÀuemJeªHe ner mecYeJe nes mekeÀe~
J³eJemeeef³ekeÀ efJekeÀeme ceW DevegJeeo keÀe cenÊJe :
Jele&ceeve ³egie ceW DevegJeeo %eeve keÀer Ssmeer MeeKee kesÀ ªHe ceW efJekeÀefmele ngDee nw peneB Fppele,
Meesnjle SJeb Hewmee leerveeW nQ~ Deepe DevegJeeokeÀ k eÀer DeHeveer ceewefuekeÀ Hen®eeve nw~ mJeleb$elee ÒeeefHle kesÀmunotes.in

Page 26

26HeÍ®eele efJe%eeve Deewj ÒeewÐeesefiekeÀer kesÀ #es$e ceW lespeer mes ngS efJekeÀeme kesÀ meeLe Yeejleer³e Heefj¢M³e ceW
ke=ÀefFve #es$eeW ceW DevegJeeo keÀer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe jner nw~
yeermeJeeR Meleeyoer keÀe GÊeje×& jespeieej kesÀ #es$e ceW DevegJeeo keÀes cenÊJeHetCe& Heo Hej Deemeerve
keÀjlee nw~ mebefJeOeeve ceW efnvoer keÀes jepeYeekeÀe³ee&ue³eeW, meeJe&peefvekeÀ GHe¬eÀceeW, mebmLeeveeW Deewj Òeefle<þeveeW ceW jepeYeepeneB DevegJeeo keÀe³e& ceW ÒeefMeef#ele efnvoer De vegJeeokeÀ SJeb efnvoer DeefOekeÀejer keÀe³e& keÀjles nQ~ Deepe
jespeieej kesÀ #es$e ceW DevegJeeo meyemes Deeies nw~ Òeefle meHleen DevegJeeo mes mecyeefvOele efpeleves Heo ³eneB
efJe%eeefHele nesles nQ Dev³e efkeÀmeer Yeer #es$e ceW veneR~
efJe%eeve SJ eb ÒeewÐeesefiekeÀer ceW DevegJeeo keÀe cenÊJe :
osMe-efJeosMe ceW nes jns efJe%eeve SJeb ÒeewÐeesefiekeÀer kesÀ ienve DevegmebOeeve kesÀ #es$e ceW lees meeje
uesKeve -keÀe³e& GvneR keÀer DeHeveer YeekesÀ efueS DevegJeeo ner SkeÀ cee$e meeOeve nw~ FmekesÀ ceeO³ece mes veF& KeespeeW keÀes Deemeeveer mes me YeerlekeÀ
HenggB®ee³ee pee mekeÀlee nw~ Fme ¢ef<ì mes MeesOe SJeb DevegmebOeeve kesÀ #es$e ceW DevegJeeo yengle ner cenÊJeHetCe &
YetefcekeÀe efveYee jne nw~
pevemeb®eej ceeO³eceeW ceW DevegJeeo keÀe cenÊJe :
pevemeb®eej kesÀ #es$e ceW DevegJeeo keÀe Òe³eesie DeefveJee³e& nes ie³ee nw~ Fve pevemeb®eej ceeO³eceeW ceW
cegK³e nQ mecee®eej -He$e, jsef[³ees, otjoMe&ve, efHeÀuce Deeefo~ ³es Del³evle ueeskeÀefÒe³e pevemeb®eej ceeO³ece
nw, Deewj nj YeeYeejle keÀer meYeer ÒecegKe YeeÒemeeefjle nesleer nQ~ FvekeÀer lew³eejer DevegJeeokeÀeW Üeje keÀer peeleer nw~
meb®eej ceeO³eceeW ceW ieefleMeeruelee yeæ{eves keÀe keÀe³e& DevegJeeo Üeje ner mecYeJe nes mekeÀe nw leLee
ieeBJe mes ueskeÀj ceneveiejeW lekeÀ pee s Yeer DeÐeleve met®eveeSB nQ Jes DevegJeeo kesÀ ceeO³ece mes SkeÀ mee LemeYeer
lekeÀ HengB®e jner nQ~ keÀnves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR efkeÀ DevegJeeo ves Deepe Hetjs efJeÍJe keÀes SkeÀ met$e ceW
efHejes efo³ee nw~
DeewÐeesieer keÀerkeÀjCe SJeb peveme b®eej kesÀ ceeO³eceeW ceW ngS Del³eeOegefvekeÀ efJekeÀeme ves efJeÍJe keÀer
efoMee ner yeoue oer nw~ DeewÐeesefiekeÀ GlHeeove, efJelejCe leLee DeeefLe&keÀ efve³ev$eCe keÀer efJeefYeVe ÒeCeeefue³eeW
Hej Hetjs efJeÍJe ceW DevegmebOeeve nes jne nw~ Fme #es$e ceW nesves Jeeues DeÐeleve efJekeÀeme keÀes efJeefYeVe YeeYeeJew%eeefvekeÀ DevegmebOeeveeW keÀes leerJe´ ieefle mes Hetjs efJeÍJe ceW HengB®ee osves keÀe Þes ³e DeÐeleve efJekeÀefmele
pevemeb®eej kesÀ ceeO³eceeW leLee meesMeue ceeref[³ee keÀes nw~ Deepe efJe%eeve, ÒeewÐeesefiekeÀer, ef®eefkeÀlmee, efMe#ee,
ke=ÀefìsueskeÌme, HewÀkeÌme leLee meesMeue ceeref[³ee pewmeer lekeÀveerkeÀeW kesÀ ceeO³ece mes Hetjs efJeÍJe ceW Òe®eeefjle SJeb
Òemeeefjle nes peelee nw~ Deepe pevemeb®eej leLee meesMeue ceeref[³ee kesÀ ceeO³eceeW ceW nesves Jeeues efJekeÀeme ves
efnvoer Yee

Page 27

27mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW DevegJeeo keÀe cenÊJe :
Dee]peeoer mes HetJe& nceejs mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW keÀer YeeªHe ceW ceev³elee efceueves kesÀ meeLe ner mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW kesÀ Debûespeer omleeJespeeW keÀe efnvoer DevegJeeo
]peªjer nes ie³ee~ Fmeer kesÀ ceÎsve]pej mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW jepeYeeDebûespeer omleeJes]peeW keÀe DevegJeeo lespeer mes nes jne nw~
DeoeueleeW keÀer YeeDekeÌmej ÒeeosefMekeÀ YeeDeewj ÒeeosefMekeÀ YeeMewef#ekeÀ efJekeÀeme ceW DevegJeeo keÀe cenÊJe :
Yeejle pewmes yengYeemekeÀlee nw~ keÀnvee DeefleMe³eeseqkeÌle ve nesieer efkeÀ efMe#ee keÀe #es$e DevegJeeo kesÀ efyevee SkeÀ keÀoce Yeer Deeies
veneR yeæ{ mekeÀlee~ osMe keÀer Òeieefle kesÀ efueS Heefj®e³eelcekeÀ meeefnl³e, %eeveelcekeÀ meeefnl³e SJeb Jew%eeefveke À
meeefnl³e keÀe DevegJeeo yengle ]peªjer nw~ DeeOegefvekeÀ ³egie ceW efJe%eeve, meceepe -efJe%eeve, DeLe&Meem$e,
YeeweflekeÀer, ieefCele Deeefo efJeÒeosMeeW kesÀ efJeÐeeef Le&³eeW keÀer megefJeOee kesÀ efueS Fve me Yeer%eeveelcekeÀ Debûespeer HegmlekeÀeW keÀe efnvoer DevegJeeo
lees nes ner jne nw, Dev³e ÒeeosefMekeÀ Yeenw~
Devleje&<ì^er³e mecyevOe ceW D evegJeeo keÀe cenÊJe :
Devleje&<ì^er³e mecyevOe DevegJeeo keÀe meyemes cenÊJeHetCe& #es$e nw~ efJeefYeVe osMeeW kesÀ ÒeefleefveefOe³eeW
keÀe mebJeeo ceewefKekeÀ DevegJeeokeÀ keÀer mene³elee mes ner neslee nw~ Òee³e: meYeer osMeeW ceW SkeÀ otmejs osMeeW ke sÀ
jepeotle jnles nQ Deewj GvekesÀ keÀe³ee&ue³e Yeer nesles nQ~ jepetoleeW keÀes keÀF& YeekeÀje³ee peelee nw~ efHeÀj Yeer osMeeW kesÀ ÒecegKe ÒeefleefveefOe DeHeves efJe®eej DeHeveer ner YeenQ~ GvekesÀ DevegJeeo keÀer J³eJemLee nesleer nw~ Fme ÒekeÀej nce osKeles nQ efkeÀ Devleje&<ì^er³e cew$eer SJeb Meeefvle
keÀes yejkeÀjej jKeves keÀer ¢ef<ì mes DevegJeeo keÀer YetefcekeÀe yengle ner cenÊJeHetCe& nw~
3.4meejebMe
DevegJeeo kesÀ DeLe& SJeb mJeªHe keÀes ueskeÀj efJeJes®eve efkeÀ³ee ie³ee nw~
HeeÍ®eel³e leLee Yeejleer³e efJeÜeveeW Üeje keÀer ieF& HeefjYeeueieYeie meYeer HeefjYeeFve meYeer He efjYee`DevegJeeo DeLee&le cetue -YeeÒeef¬eÀ³ee ner DevegJeeo nw~'munotes.in

Page 28

28DevegJeeo kesÀ efJeefYeVe #es$eeW Hej ÒekeÀeMe [euee ie³ee nw ~
ÒeMeemeve, efJe%eeve, ÒeewÐeesefiekeÀer, lekeÀveerkeÀer, ef®eefkeÀlmee, keÀuee, mebmke=Àefle, DevegmebOeeve,
He$ekeÀeefjlee, pevemeb®eej, otjmLe efMe#ee, Òeeflej#ee, efJeefOe, J³eJemee³e Deeefo #es$eeW ceW DevegJeeo keÀes
cenÊJeHetCe& mLeeve ÒeeHle nw~
3.5DeY³eeme ÒeÍve
1. DevegJeeo keÀer HeefjYee2. DevegJeeo keÀe mJeªHe mHe<ì keÀjles ngS GmekesÀ cenÊJe keÀes jsKeebefkeÀle keÀerefpeS~
3.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) HeeefCeveer ves DeHeves efkeÀme ûebLe ceW DevegJeeo Meyo keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee nw~
GÊej -`De<ìeO³ee³eer'
2) `De<ìeO³ee³eer' keÀes efme×eble keÀewcegoer kesÀ ªHe ceW Òemlegle keÀjves Jeeues efJeodJeeve nw?
GÊej -YeÆespeer efoef#ele
3) `DevegJeeo Jen Òeef¬eÀ³ee nw efpemekesÀ odJeeje meeLe&keÀ DevegYeJe keÀes SkeÀ Yeemecegoe³e ceW mecÒesefGÊej -HeÆvee³ekeÀ
4) DevegJeeo keÀes De Bûespeer ceW ke̳ee keÀnWies?
GÊej -Translation
5) ì^ebmeuesMeve Meyo efkeÀme YeeGÊej -uesefìve
3.7mene³ekeÀ ûebLe
DevegJeeo efJe%eeve -[e@. YeesueeveeLe efleJeejer, efkeÀleeyeIej ÒekeÀeMeve, veF& efouueer~
J³eJeneefjkeÀ efnboer -[e@. ceeOeJe meesveìkeÌkesÀ, íe³ee HeefyueefMebie neTme, Deewjbieeyeeo~




munotes.in

Page 29

294
DevegJeeo kesÀ Yeso
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
4.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
4.2 ÒemleeJevee
4.3 efJe4.3.1 DevegJeeo kesÀ efJeYeVe Yeso
4.3.2 MeyoevegJeeo
4.3. 3YeeJeevegJeeo
4.3.4 meejevegJeeo
4.4 meejebMe
4.5 DeY³eeme ÒeMve
4.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
4.7 mene³ekeÀ ûebLe
4.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& keÀes Heæ{ves kesÀ HeM®eele DeeHe -
4.DevegJeeo kesÀ YesoeW -ÒeYesoeW mes Heefjef®ele nes peeSbies~
5.Meyoev egJeeo, YeeJeevegJeeo, meejevegJeeo mes Heefjef®ele nes peeSbies~
6.DevegJeeo kesÀ efJeefYeVe YesoeW ,GHe YesoeW ceW Deblej mHe<ì keÀ j mekeWÀ ies~
7.DevegJeeo kesÀ ÒekeÀejeW kesÀ DeeOeej Hej DevegJeeo keÀer Òeke=Àefle keÀes mecePe mekeWÀies~
4.2 ÒemleeJevee
DevegJeeo keÀes keÀuee Deewj efJe%eeve oesveeW ner ªHeeW ceW mJeerkeÀejves keÀer ceeveefmekeÀlee Fmeer keÀejCe
HeuueefJele ngF& nw efkeÀ mebmeej Yej keÀer YeeDeveskeÀ Mewefue³eeW Deewj ÒeefJeefOe³eeW keÀer Deesj FMeeje keÀjleer nQ~ DevegJeeo keÀer SkeÀ Yebefiecee lees ³ener nw efkeÀ
efkeÀmeer j®evee keÀe meeefnefl³ekeÀ -efJeOee kesÀ DeeOeej Hej DevegJeeo GHeefmLele efkeÀ³ee peeS~ ³eefo efkeÀmeer
veeìkeÀ keÀe veeìkeÀ kesÀ ªHe ceW ner Deve gJeeo efkeÀ³ee peeS lees Ssmes DevegJeeoeW ceW DevegJeeokeÀ keÀer DeHeveer
mepe&veelcekeÀ ÒeefleYee keÀe JewefMe<ìîe Yeer DeHesef#ele neslee nw~ DevegJeeo keÀe SkeÀ DeeOeej DevegJeeo kesÀ
ieÐeelcekeÀ DeLeJee HeÐeelcekeÀ nesves Hej Yeer DeeefÞele nw~ Ssmee Hee³ee peelee nw efkeÀ Deef OekeÀebMele: ieÐe keÀemunotes.in

Page 30

30DevegJeeo ieÐe ceW DeLeJee HeÐe ceW ner GHeefmLele nes, uesefkeÀve keÀYeer -keÀYeer ³en ¬eÀce yeouee ngDee vepej
Deelee nw~ keÀF& ieÐe ke=Àefle³eeW kesÀ HeÐeevegJeeo efceueles nQ, lees keÀF& keÀeJ³eke=Àefle³ eeW kesÀ ieÐeevegJeeo Yeer
GHeueyOe nQ~ DevegJeeoeW keÀes efJeDevegJeeo keÀer Òeke=Àefle kesÀ Deveg©He Gmes cetue keWÀefêle Deewj cetuecegkeÌle oes JeieeX ceW Yeer yeeBìe ie³ ee nw~
DevegJeeo kesÀ efpeve meeLe&keÀ Deewj Òe®eefuele ÒeYesoeW keÀe GuuesKe DevegJeeo efJe%eeefve³eeW ves efkeÀ³ee
nw, GveceW MeyoevegJeeo, YeeJeevegJeeo, íe³eevegJeeo, meejevegJeeo, J³eeK³eevegJeeo, DeeMeg DevegJeeo Deewj
ªHeeblejCe keÀes meJee&efOek eÀ mJeerke=Àefle efceueer nw~
4.3 efJeDevegJeeo keÀes keÀuee Deewj efJe%eeve oesveeW ner ªHeeW ceW mJeerkeÀejves keÀer ceeveefmekeÀlee Fmeer keÀejCe
HeuueefJele ngF& nw efkeÀ mebmeejYej keÀer YeeMewefue³eeW Deewj ÒeefJeefOe³eeW keÀer Deesj FMeeje keÀjleer nw~ DevegJeeo keÀer SkeÀ Yebefiecee lees ³ener nw efkeÀ efkeÀmeer
j®evee keÀe meeefnefl³ekeÀ -efJeOee kesÀ DeeOeej Hej DevegJeeo GHeefmLele efkeÀ³ee peeS~ ³ eefo efkeÀmeer veeìkeÀ keÀe
veeìkeÀ kesÀ ©He ceW ner DevegJeeo efkeÀ³ee peeS lees Ssmes DevegJeeoeW ceW DevegJeeokeÀ keÀer DeHeveer mepe&veelcekeÀ
ÒeefleYee keÀe JewefMe<ìîe Yeer DeHesef#ele neslee nw~ DevegJeeo keÀe SkeÀ DeeOeej DevegJeeo kesÀ ieÐeelcekeÀ DeLeJee
HeÐeelcekeÀ nesves Hej Yeer DeeefÞele nw~ Ss mee Hee³ee peelee nw efkeÀ DeefOe keÀebMele: ieÐe keÀe DevegJeeo ieÐe ceW
Deewj HeÐe keÀe HeÐe ceW ner GHeefmLele nes, uesefkeÀve keÀYeer -keÀYeer ³en ¬eÀce yeouee ngDee vepej Deelee nw~
keÀF& ieÐe ke=Àefl e³eeW kesÀ HeÐeevegJeeo efceueles nQ, lees keÀF& keÀeJ³eke=Àefle³eeW kesÀ ieÐeevegJeeo Yeer GHeueyOe nQ~
DevegJeeoeW keÀes efJeÒeke=Àefle kesÀ Deveg©He Gmes c etuekeWÀefêle Deewj cetuecegkeÌle oes Jeieex ceW Yeer yeeBìe ie³ee nw~ DevegJeeo kesÀ efpeve
meeLe&keÀ Deewj Òe®eefuele ÒeYesoeW keÀe GuuesKe DevegJeeo efJe%eeefve³eeW ves efkeÀ³ee nw, GveceW MeyoevegJeeo,
YeeJeevegJeeo, íe³eevegJeeo, meejevegJeeo, J³eeK³e evegJeeo, DeeMegDevegJeeo Deewj ªHeeblejCe keÀes meJee&efOekeÀ
mJeerke=À efleefceueer nw~
4.3.1 DevegJeeo kesÀ Yeso :
DevegJeeo keÀer Òeef¬eÀ³ee, meeceûeer leLee G odosM³ekesÀ DeeOeej Hej DevegJeeo kesÀ keÀF& ªHe nes
mekeÀles nQ~ efJeÜeveeW ves FveceW m es keÀesF& SkeÀ ³ee meYeer DeeOeejeW kesÀ menejs efJeefJeOe DevegJeeo ªHeeW keÀes
DevegJeeo Yeso ³ee ÒekeÀejeW keÀer meb%ee oer nw~ efJeÜeveeW ves DevegJeeo kesÀ keÀF& YesoeW keÀe efJeJes®eve efkeÀ³ee nw~
[e@. peer. ieesHeerveeLeve peer ves efJeÒekeÀej Òemlegle efkeÀ³ee nw~
De) efJe1) meeefnl³e keÀe DevegJeeo : peerJeveer, efveyebOe, Deeuees®evee Deeefo keÀe DevegJeeo~
2) meeefnl³eslej DevegJeeo : YeeceeO³eceeW, keÀevetveer leLee ÒeMeemeefvekeÀ DevegJeeo~
Dee) DevegJeeo Òeke=Àefle kesÀ DeeOeej Hej efvecve HeoeWHeYeso nes mekeÀles nQ~munotes.in

Page 31

31keÀ) yee¿eeOeej
1) ieÐelJe -HeÐelJe : ieÐeevegJeeo -HeÐeevegJeeo
2) meeefnefl³ekeÀ efJeOee : keÀefJelee, keÀneveer, GHev³eeme, veeìkeÀ, efveyebOe, Deeuees®evee, Dev³e
3) meeefnl³eslej efJeKe) DeebleefjkeÀ DeeOeej
1) cetueefve <þ!) MeyoevegJeeo : Meyo¬eÀceeûener, Meyoeûener, mec³ekeÀeûener!!) menpeevegJeeo
2) cetueeefÞele : íe³eevegJeeo, YeeJeevegJeeo, meejevegJeeo, J³eeK³ee DevegJeeo, ªHeeblejCe,
efJeOeeblejCe, Òeerefle DevegJeeo, Devegme=peve
Fve ceW mes DeebleefjkeÀ DeeOe ej Hej pees Yeso nw Jen ÒecegKe Yeso nQ Gve YesoeW keÀe meb#esHe ceW
efJeJes®eve efvecve ÒekeÀej efo³ee pee jne nw~
4.3.2 MeyoevegJeeo :
ñeesle -YeeMeyoevegJeeo keÀnue elee nw~ ³eneB DevegJeeokeÀ keÀe ue#³e cetue -YeeDeefOekeÀ MeyoeW keÀe ³eLeeJeled DevegJeeo keÀjves mes neslee nw~ Meyo SJeb Meyo ¬eÀce keÀer Òeke=Àefle nj YeeefYeVe nesleer nw~ Dele: ³eebef$ekeÀ {b ie mes GvekeÀe ³eLeeJele DevegJeeo keÀjles peevee keÀe]HeÀer ke=Àef$ece, ogyeexO³e
SJeb efve<ÒeeCe nes mekeÀlee nw~ MeyoevegJeeo G®®e keÀesefì kesÀ DevegJeeo keÀer ÞesCeer ceW veneR Deelee~
³en Meyo +Meyo DevegJeeo mes yevee nw~ ceesìs ªHe ceW Fme ÒekeÀ ej kesÀ DevegJeeo ceW cetue kesÀ nj
Meyo Hej DevegJeeokeÀ keÀe O³eeve peelee nw~ Meyo DevegJeeo keÀe Òe³eesie SkeÀ mes DeefOekeÀ ÒekeÀej kesÀ efJeJeeoeW
kesÀ efueS neslee jne nw~ FmeefueS FmekesÀ keÀF& GHeYeso efkeÀS pee mekeÀles nQ~ Debûespeer ceW efueìju e
ì^ebmeuesMeve, yeye&ue ì^ebmeuesMeve, Je[& HeÀe@j Je[& ì^ebmeuesMeve Deeefo Fmeer keÀes keÀnles nQ~ Meyo DevegJeeo kesÀ
cegK³e GHeYeso leerve nes mekeÀles nQ~
De) efpemeceW cetue meeceûeer keÀer nj MeyoeefYeJ³eeqkeÌle keÀe Òee³e: Gmeer ¬eÀce ceW DevegJe eo efkeÀ³ee peeS~ pewmes
Sce ieesFbie ìt nesce I am going to home keÀe `ceQ ntB pee jne Iej' yeeFefyeue keÀer Hegjeveer HeesLeer kesÀ
keÀF& ³etveeveer DevegJeeo ueieYeie Fmeer ÒekeÀej kesÀ efkeÀS ieS Les~ DevegJeeo keÀe ³en efveke=À<ìlece ªHe ceevee
peelee nw~ keÀYeer -keÀYeer Ssmee MeyoevegJeeo HetCe&le: DeyeesOeiec³e nes peelee nw, ke̳eeWefkeÀ nj Yee¬eÀce SkeÀ pewmee veneR neslee~ Jemlegle: Fme ÒekeÀej keÀe `ceef#ekeÀe mLeeves ceef#ekeÀe' DevegJeeo `DevegJeeo'
keÀnueeves keÀe DeefOekeÀejer ve neR nw~ Fme ÒekeÀej kesÀ kegÀí Deewj GoenjCe nes mekeÀles nQ~ `cesje efmej
®ekeÌkeÀj Kee jne nw~' My head is eating circles; `Jen Heeveer -Heeveer nes ie³ee' He became
water and water efYeVe nesles ngS Yeer ³en Òee³e: Gmeer ÞesCeer ceW nw~
ye) Ssmee Deveg Jeeo efpemeceW ¬eÀce Deeefo lees cetue keÀe veneR jKeles efkebÀleg cetue kesÀ nj Meyo keÀe DevegJeeo ceW
Hetje O³eeve jKeles nQ Deewj FmeerefueS cetue keÀer Mewueer DevegJeeo ceW mHe<ì PeuekeÀleer nw~ efnboer DeKeyeejeW ceW
Debûespeer mes efkeÀS ieS DevegJ eeoeW ceW Ssmes GoenjCe Òee³e: efceueles nQ~ kegÀí GoenjCe nw -The insects
called silver fish `keÀeræ[s pees jpele ceíueer keÀnueeles nQ~' efmeuJej efHeÀMe Jemlegle: keÀesF& ceíueer
veneR nesleer~ ³en SkeÀ ®ecekeÀerues keÀeræ[s keÀe veece nw~ There is a c ustom among’st the Red
Indians… ueeue Yeejleer³eeW ceW SkeÀ efjJeepe nQ~ yeÊeer peueeDees Burn the lamp Gmeves cew®e ceW oesmunotes.in

Page 32

32ieesue efkeÀS~ He made two goals in the match HetÀue cele leesæ[es don’t break flowers
Deeefo~ Fme ÒekeÀej Meyo DevegJeeo Henues Òe keÀej kesÀ Meyo DevegJeeo efpeleves Ieefì³ee vee nesves Hej Yeer
Ieefì³ee ner keÀns peeSbies~ FvekeÀe DeLe& Henues keÀer lejn DemHe<ì lees veneR jnlee, efkebÀleg ue#³e Yeemenpe Òeke=Àefle FveceW veneR Dee Heeleer, yeefukeÀ ñeesle YeeíeF& jnleer nw, Dele: menpe Òe³eesie keÀer ¢ef<ì mes Ssmes DevegJeeo ieuele leLee nem³eemHeo nesles nQ~
keÀ) Meyo DevegJeeo keÀe leermeje ªHe Jen nw efpemes GÊece keÀesefì keÀe ³ee DeeoMe& MeyoevegJeeo keÀne pee
mekeÀlee nw~ FmeceW cetue kesÀ Òel³eskeÀ Meyo yeefukeÀ Òel³eskeÀ DeefYeJ³eeqkeÌle FkeÀeF& pewmes Heo, HeoyebOe,
cegneJeje, ueeskeÀeseqkeÌle, GHeJeeke̳e, Jeeke̳e kesÀ ue#³e YeengS cetue kesÀ YeeJe keÀes ue#³e YeekeÀe³e keÀer DeHes#ee veneR keÀer peeleer~ otmejs MeyoeW ceW DevegJeeokeÀ vee lees cetue keÀer keÀesF& DeefYeJ³eeqkeÌle FkeÀeF&
íesæ[ mekeÀlee nw, vee DeHeveer Deesj mes keÀesF& DeefYeJ³eeqkeÌle FkeÀeF& peesæ[ mekeÀlee nw~ meb#esHe ceW
MeyoevegJeeokeÀ kesÀ efueS ceQ SkeÀ met$e osvee ®eentbiee, Meyo kesÀ mlej Hej cele íesæ[es cele peesæ[es GoenjCeeLe&
o yee@³e ng HesÀue ÖeÀe@ce o ÖeÀer [eF[ Fve o ne@efmHe ìue keÀe MeyoevegJeeo nesiee `Jen ueæ[keÀe pees Hesæ[ mes
efieje Lee DemHeleeue ceW cej ie³ee' efnboer keÀer Òeke=Àefle kesÀ DevegketÀue Deewj De®íe MeyoevegJeeo nesiee~ `Hesæ[
mes efiejves Jeeuee ueæ[keÀe DemHeleeue ceW cej ie³ee' Fme ÒekeÀej keÀe Meyoeve gJeeo Ssmeer meeceûeer kesÀ DevegJeeo
ceW yengle meHeÀue veneR nes mekeÀlee~ efpemeceW met#ce YeeJe keÀe Menjer ÒeOeeve ef®e$eCe nes, efkebÀleg leL³eelcekeÀ
ceebie mes pewmes ieefCele p³eesefleDeHesef#ele nw~ cegK³ele: efJeefOe meeefnl³e keÀe ÒeeceeefCekeÀ DevegJeeo ner ceevee peeSiee~ DeeJeepe veneR ke̳eeWefkeÀ
Gmeces nj Meyo keÀe DeHevee cenÊJe neslee nw, Deewj keÀevetveer ienjeF& ceW peeves Hej GmekeÀer DeHeveer
meeLe&keÀlee nesleer nw~
ñeesle YeeMeyoevegJeeo keÀnles nQ~ `ceef#ekeÀe mLeeves ceef#ekeÀe' Hej DeeOeeefjle MeyoevegJeeo JeemleJe ceW DevegJeeo keÀer
meyemes e fveke=À<ì keÀesefì keÀe Heefj®ee³ekeÀ neslee nw~
Òel³eskeÀ YeeDeveskeÀeveskeÀ DeLe& efJeÐeceeve jnles nQ~ FmeerefueS cetue Yeeue#³eYeenem³eemHeo efmLeefle GlHeVe nes peeleer nw~ mebmke=Àle mes efnboer ceW efkeÀ³es ie³es DevegJeeo keÀes keÀF& yeej Òeke=Àefle
keÀer meec³ elee kesÀ keÀejCe me¿e nesles nQ, uesefkeÀve ³etjesHeer³e HeefjJeej keÀer YeeDeLe& Deewj Heo¬eÀce kesÀ oesÒe³eesie, Jeeke̳e -efJev³eeme Deewj Mewueer keÀer meceevelee nes, leYeer MeyoevegJeeo mener neslee nw, Dev³eLee
³eb$eeJeled efkeÀ³es ieS MeyoevegJeeo DeyeesOeiec³e, nem³eemHeo SJeb ke=Àef$ece nes peeles nwb~
4.3.3 YeeJee vegJeeo :
meeefnefl³ekeÀ ke=Àefle³eeW kesÀ mevoYe& ceW YeeJeevegJeeo keÀe efJeMesDevegJeeo ceW cetue -Yeenw~ Fme mevoYe& ceW YeesueeveeLe efleJeejer keÀe keÀnvee nw : `cetue meec eûeer ³eefo met#ce YeeJeeW Jeeueer nw lees
GmekeÀe YeeJeevegJeeo keÀjles nQ~' YeeJeevegJeeo ceW mecÒesMeyoevegJeeo kesÀ þerkeÀ efJeHejerle neslee nw~ FmeceW DevegJeeokeÀ cetue meeceûeer kesÀ MeyoeL e& Hej O³eeve ve oskeÀjmunotes.in

Page 33

33cetue efJeDeefYeJ³ekeÌle YeeJeeW, efJe®eejeW SJeb DeLeeX keÀe ue#³e -YeeceWefueKes ieS kegÀí ueefuele efveyevOeeW kesÀ efnvoer DevegJeeo yengle ner meHeÀue efme× ngS nQ~
peneb MeyoevegJeeo keÀjvee DemebYeJe nes peelee nw~ ³ee MeyoevegJeeo yes{biee ³ee nem³eemHeo nesves
ueielee nw, Jeneb YeeJeevegJeeo ner efkeÀ³ee peelee nw~
FmekesÀ efueS DevegJeeokeÀ ñeesle meeceûeer kesÀ keÀueelcekeÀ meeQo³e& ceW ve GuePe keÀj efmeHe&À GmekesÀ
keÀL³e kesÀ DevegJeeo keÀer mebHetCe&lee Deewj menpelee keÀe Òe³elve keÀjlee nw~ FmeerefueS FmekesÀ DeLe& kesÀ efueS
Fmes (meWme HeÀesj mesbme) Deveg Jeeo Yeer keÀne peelee nw~
mepe&veelcekeÀ meeefnl³e keÀe DevegJeeo keÀjves kesÀ efueS ³en Gef®ele neslee nw~ FmeerefueS ³en Yeer
keÀne peelee nw efkeÀ mepe&veelcekeÀ uesKeve keÀer #ecelee jKevesJeeuee DevegJeeokeÀ ner FmeceW meHeÀue nes Heelee
nQ~ ³ener FmekeÀer keÀceer Yeer nw efkeÀ DevegJeeokeÀ cetue ke=Àefle mes kegÀí Deepeeoer ueskeÀj DeHeveer F®íe mes
efueKelee nw~ Fmemes cetue j®evee keÀe YeeefDevegJeeo mes veneR ®euelee nw~
ieefCele, efJe%eeve, efJeefOe Deeefo keÀer meeceûeer keÀe YeeJeevegJeeo oesleL³eelcekeÀ veneR nesiee~ Ssmes DevegJeeokeÀeW ceW ñeesle -YeeO³eeve ve oskeÀj DevegJeeo ce tueYeenw~ Ssmes DevegJeeoeW ceW ñeesleYeenw~
YeeJeevegJeeo keÀer Òeef¬eÀ³ee ceW keÀ Yeer-keÀYeer cetue j®evee pewmee ceewefuekeÀ JewYeJe Dee peelee nw,
uesefkeÀve keÀF& yeej HeeþkeÀeW keÀes ³en efMekeÀe³ele nesleer nw efkeÀ DevegJeeokeÀ ves cetueYeemecePes efyevee, ue#³e -Yeej®evee keÀes j®eveekeÀej kesÀ DeefYeJ³eeqkeÌle -keÀewMeue keÀer ¢ef<ì mes Heæ{vee ®eenlee nw, lees YeeJeevegJeeo GmekeÀer
ue#³e efmeef× ceW mene³ekeÀ veneR neslee~
4.3.4 meejevegJeeo :
ñeesle Yee< ee keÀer cetue meeceûeer keÀe meej lelJe ûenCe keÀjles ngS efkeÀ³ee peeves Jeeuee DevegJeeo
`meejevegJeeo' keÀnueelee nw~ Debûespeer ceW Fmes mecejer ì^ebmeuesMeve ³ee efpemì ì^ebmeuesMeve Yeer keÀne peelee
nw~ meejevegJeeo mebef#eHle, Deefle mebef#eHle, D el³eble mebef#eHle Deeefo keÀF& ÒekeÀej keÀe nes mekeÀlee nw~
FmeceW DevegJeeokeÀ cetue keÀer meYeer yeeleeW keÀes þerkeÀ Gmeer ªHe ceW Devegefole veneR keÀjlee, yeefukeÀ
cetue Heeþ keÀes Hetje Heæ{keÀj GmekeÀe meejebMe ner FmeceW efo³ee peelee nw~ Deveg JeeokeÀ ñeesle YeengF& yeele kesÀ cegK³e DeLe& keÀes ûenCe keÀj meej Òemlegle keÀjlee nw~ Jen keÀL³e kesÀ cegK³e efyebogDeeW keÀes
Hen®eeve keÀj ue#³e YeeÒemlegefle keÀer peeleer nw FmeceW efJemleej keÀer keÀesF& Devegceefle veneR nesleer nw~
Fme DevegJeeo keÀer meyemes yeæ[er efJeMesHeefj®e³e nes peelee nw~ Òeefleef<þle JekeÀe rue DeHeves mene³ekeÀ JekeÀerueeW Üeje meb#esHe ceW ceeceueeW keÀer peevekeÀejermunotes.in

Page 34

34uesles nQ~ mejuelee, mebef#eHlelee, mHe<ìlee leLee ue#³e YeeJ³eJeneefjkeÀ keÀe³eeX kesÀ meeceev³e DevegJeeo keÀer leguevee c eW `meejevegJeeo' DeefOekeÀ GHe³eesieer Hee³ee ie³ee nw~
Yeejleer³e mebmeo, efJeOeeve ceb[ue ceW Jeeo -efJeJeeoeW keÀe pees DevegJeeo efkeÀ³ee peelee nw, Jen
DevegJeeo Òee³e: meejevegJeeo ner neslee nw~ mejkeÀejer iewj mejkeÀejer mebieþveeW, pevemeYee, m ebiees<þer SJeb
meccesueve, v³ee³eeue³eerve keÀecekeÀepe Deeefo keÀe meejevegJeeo ner efkeÀ³ee peelee nw~ efJeMesFmeer ÒekeÀej kesÀ DevegJeeo keÀe meneje ueslee nw~
Fme DevegJeeo ceW cetueYeeefkeÀ³ee peelee nw~ uebyes YeekeÀe meJee&efOekeÀ Òe³eesie He$ekeÀeefjlee, jsef[³ees, ìsueerefJepeve Deeefo pevemeb®eej ceeO ³eceeW ceW efkeÀ³ee peelee nw~
mecee®eej He$eeW ceW efnboer ceW mecee®eej Òemlegefle keÀjles mece³e Debûespeer meeceûeer keÀe meejevegJeeo efkeÀ³ee peelee
nw~
FmekeÀe meyemes yeæ[e oesYee4.4meejebMe
keÀewMeue Yeer nw Deewj Deefvlece efJeÍuesjne nw~ Hejvleg [e@. veiesv ê DevegJeeo keÀes SkeÀ mJeleb$e efJeOee ceeveles nQ~ GvekeÀe keÀnvee nw : `DevegJeeo
HeeefjYeeefkeÀnvee leke&Àmebiele veneR nesiee~ JeemleefJekeÀ efmLeefle ³en nw efkeÀ DeeOeej efJeFve leerveeW kesÀ ner leÊJeeW keÀe ³eLeevegHeele meceeJesMe jnlee nw~ meeefnefl³ekeÀ DevegJeeo efJeMeskeÀeJ³eevegJeeo keÀe DevleYee&Je peneB keÀuee keÀer HeefjefOe ceW ner nes peelee nw, JeneB Jew%eeefvekeÀ leLee Meem$eer³e
DevegJeeo ceW efJe%eeve kesÀ DeeOeej leÊJeeW keÀe ÒeeOeev³e jnlee nw peyeefkeÀ efMeuHe keÀe Òe³eesie Òee³e: meJe&$e ner
efceuelee nw~ Fme ÒekeÀej DevegJeeo SkeÀ mJeleb$e efJeOee nw~' efveDevegJeeo ceW keÀuee, efJe%eeve Deewj efMeuHe leerveeW efJeOeeDeeW kesÀ leÊJe DebMele: efJeÐeceeve nQ~ otmejs MeyoeW ces,
DevegJeeo kesÀ efJeÍuesnesleer nw efMeuHeiele keÀewMeue keÀer DevegJeeokeÀ kesÀ Fve ÒeYesoeW mes %eeefHele neslee nw efkeÀ mebmeej Yej keÀer
YeemeeJeOeeveer HetJe&keÀ Meyo Deewj YeeJe keÀer Deelcee keÀe mHeMe& keÀjles ngS cetueYeeue#³eYeeSsmee kegÀMeue ef®eefk eÀlmekeÀ keÀne peelee nw, pees yeesleue ceW jKeer oJee keÀes DeHeveer efmeefjbpe kesÀ Üeje jesieer kesÀ
Mejerj ceW ³eLeeJele HengB®ee oslee nw~munotes.in

Page 35

354.5DeY³eeme ÒeÍve
1. DevegJeeo kesÀ efJeefYeVe YesoeW Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
2. MeyoevegJeeo SJeb YeeJee vegJeeo keÀes mHe<ì keÀerefpeS~
3. YeeJeevegJeeo SJeb meejevegJeeo keÀe efJeJes®eve keÀerefpeS~
4.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) efJeGÊej -oes Yeso nw -1) meeefnefl³ekeÀ, 2) meeefnl³esÊej
2) Òeke=Àefl e kesÀ DeeOeej Hej DevegJeeo kesÀ efkeÀleves Yeso nw?
GÊej -oes Yeso nw -1) yee¿eeOeej, 2) DeelebefjkeÀ DeeOeej
3) lekeÀveerefkeÀ DevegJeeo keÀewvemes Yeso kesÀ Debleie&le Deelee nw?
GÊej -meeefnl³eslej
4) Meyo SJeb Meyo¬eÀce keÀes Gmeer ÒekeÀej ue#³e YeeceW Deelee nw?
GÊej -MeyoevegJeeo
5) ñeesle Yeenw?
GÊej -meejevegJeeo
4.7mene³ekeÀ ûebLe
DevegJeeo efJe%eeve -[e@. YeesueeveeLe efleJeejer, efkeÀleeyeIej ÒekeÀeMeve, veF& efouueer~
J³eJeneefjkeÀ efnboer -[e@. ceeOeJe meesveìkeÌkesÀ, íe³ee HeefyueefMebie neTme, Deewjbieeyeeo~
DevegJeeo keÀer Òeef¬eÀ³ee Deewj Heefj¢M³e -[e@. jerleejeve er HeeueerJeeue, JeeCeer ÒekeÀeMeve, veF& efouueer~




munotes.in

Page 36

365
efJe%eeHeve -DeLe&, mJeªHe, HeefjYeeefJe%eeHeve keÀer YeeFkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
5.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
5.2 ÒemleeJevee
5.3 efJe5.3.1 efJe%eeHeve keÀe DeLe&
5.3.2 efJe%eeHeve keÀer HeefjYee5.3.3 efJe%eeHeve keÀe mJeªHe
5.3.4 efJe%eeHeve keÀer Yee5.3.5 efJe%eeHeve keÀer efJeMes5.4 meejebMe
5.5 yeesOe ÒeMve
5.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
5.7 mene³³ekeÀ HegmlekeWÀ
5.1FkeÀeF& keÀe Godo sM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea efvecveefueefKele cegodoeW mes Heefjef®ele nes mekeWÀies~
8.efJe%eeHeve keÀe DeLe& peeve mekeWÀies~
9.efJe%eeHeve keÀer HeefjYee10.efJe%eeHeve kesÀ mJeªHe mes DeJeiele nes mekeWÀ ies~
11.efJe%eeHeve keÀer efJeMes12.efJe%eeHeve keÀer Yee5.2ÒemleeJevee
DeewÐeesefiekeÀer Dee³e keÀe ÒecegKe meeOeve nw~ DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ceW ÒecegKele: GlHeeove Deewj
GHeYeeske Ìlee keÀer ceeBie keÀes yeæ{eves H ej DeefOe keÀ peesj efo³ee peelee nw~ GlHeeove keÀer ieF& JemlegSB GHeYeeskeÌlee
lekeÀ GmekeÀer peevekeÀejer Deewj DeeJeM³ekeÀlee kesÀ yeejs ceW yeleevee efJe%eeHeve keÀe ÒecegKe keÀe³e& nw~ Deepemunotes.in

Page 37

37lekeÀveerefkeÀ kesÀ Òeieef leMeerue ³egie ceW meb®eej ceeO³eceeW pewmes ìsefueefJepeve, jsef[³ees, ceesyeeF&ue Deeefo ves
efJe%eeHeve peiele ceW Yeer ¬eÀebefle uee oer nw~ efJe%eeHeve SkeÀ ÒecegKe Deewj efJemle=le #es$e yeve ie³ee nw Deewj
GlHeeove mes GHeYeeskeÌlee lekeÀ HengB®eves keÀe SkeÀ meMekeÌle ceeO³ece Yeer~
5.3efJe5.3.1 efJe%eeHeve keÀe DeLe& :
pewmee efkeÀ nce peeveles nw, efJe%eeHeve keÀes DeBûespeer ceW Advertising keÀnles nw~
Advertising Meyo keÀer GlHeefÊe uesefìve YeeMeeefyokeÀ DeLe& nw to turn is efpemes efnvoer ceW `ceesæ[vee' efpememes DeLe& efvekeÀuelee nw~ûeenkeÀeW keÀes efJeMesJemlegDeeW Deewj mesJeeDeeW kesÀ yeejs ceW peevekeÀejer oskeÀj Gve JemlegDeeW Deewj mesJeeDeeW keÀer Deewj ceesæ[ves mes nw~
efpemekesÀ odJeeje ve³es ûeenkeÀeW keÀes peesæ[e Deewj Hegjeves ûeenkeÀeW keÀes mLee³eer yevee³ee pee mekeÀlee nw~
efnvoer ceW efJe%eeHeve Meyo `efJe' Deewj %eeHeve Meyo mes efceuekeÀj yevee nw efpememes DeefYeÒee³e nw
`efJeefMe<ì' Del e: efJe%eeHeve keÀe DeLe& nw ’efJeefMe<ì met®evee“ Deepe kesÀ ³egie ceW ’efJe%eeHeve“ GÐeesie -
J³eeHeej keÀes yeæ{eves Jeeuee meMekeÌle ceeO³ece ceevee peelee nw~
5.3.2 efJe%eeHeve keÀer HeefjYeeHeeM®eel³e Je Yeejleer³e efJeodJeeveeW ves efJe%eeHe ve keÀes Fme ÒekeÀej HeefjYeeef1) o v³et SvemeeF&keÌueesHeeref[³ee Dee@HeÀ efye´ìeefvekeÀe :
`efJe%eeHeve mebÒespevecele keÀes ÒeYeeefJele keÀjves, jep eveweflekeÀ men³eesie ÒeeHle keÀjves, SkeÀ efJeefMe<ì keÀejCe keÀes Deeies yeæ{eves
DeLeJee efJe%eeHeve oelee odJeeje kegÀí Fef®íle Òeefleef¬eÀ³eeDeeW keÀes ÒekeÀeefMele keÀjves keÀe GodosM³e jKelee
nw~'
2) ÖesÀkeÀ Òesmye´er kesÀ Devegmeej :
`cegefêle, efueefKele, ceewefêkeÀ DeLeJee jsKeeef®eef$ele efJe¬eÀ³e, keÀuee efJe%eeHeve nw~'
3)SvemeeF&keÌueesHeeref[³ee DecesefjkeÀve :
`efJe%eeHeve ¢ef<ìiele leLee ceewefKekeÀ met®eveeDeeW keÀes Yegieleeve ÒeeHle ceeO³eceeW odJeeje Òe®eeefjle
keÀjlee nw efpemem es J³eeqkeÌle peeieªkeÀ leLee GlHeeefole Jemleg, J³eeHeej, ef®evn, Jemleg GHe³eesefielee, mebmLee
efJe®eej DeLeJee ¢ef<ìkeÀesCe kesÀ Òeefle menceefle jKeles nw~'
4)DecesefjkeÀve ceekexÀefìbie Smeesefme³esMeve :
`efJe%eeHeve, meeJe&peefvekeÀ ªHe mes Jem legDeeW, GvekeÀer GHe³eesefielee DeLekee ef¬eÀ³ee ns leg efJe®eej
Òemlegle keÀjves keÀe SkeÀ ÒekeÀej nw~'munotes.in

Page 38

385)Jneruej kesÀ Devegmeej :
`efJe%eeHeve ueesieeW keÀes ¬eÀ³e keÀjves kesÀ GodosM³e mes efJe®eejes, JemlegDeeW, mesJeeDeeW keÀe
DeJew³eeqkeÌlekeÀ ÒemlegleerkeÀjCe nw, efpemekesÀ efueS Yegieleeve efkeÀ³ee peelee nw~'
6)Je=nled efnvoer keÀesMe :
`Je=nled efnvoer keÀesMe ceW efJe%eeHeve kesÀ He³ee&³eJee®eer ªHe ceW mecePevee, met®evee osvee, FMlenej,
efveJesove keÀjvee Deeefo Meyo efoS ieS nw~'
7) [e@. veiesvê kesÀ Devegmeej :
`Hej®es, HeefjHe$e, Heesmìj DeLeJee He$e -Heef$ekeÀeDeeW odJeeje meeJe&peefvekeÀ IeesefkeÀmeer Jemleg kesÀ JeemleefJekeÀ DeLeJee keÀeuHeefvekeÀ DeLeJee DeejesefHele iegCeeW keÀe Òe®eej keÀjvee, efJe%eeHev e
keÀne peelee nw~'
GHe³eg&keÌle HeefjYeekeÀer ieF& GlHeeefole Jemleg Deewj GHeYeeskeÌlee kesÀ yeer®e keÀe Jen ceeO³ece nw efpememes GHeYeeskeÌlee keÀes Gme
Jemleg keÀer peevekeÀejer, ueeYe Deewj DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀe Helee ®eue mekesÀ~ efJe%eeHeve ¢M³e efueefKele ³ee
ceewefKekeÀ DeJew³eeqkeÌlekeÀ mebosMeeW ceW veerefnle nw pees pevelee keÀes ¬eÀ³e keÀjves kesÀ efueS Òesefjle keÀjlee nw~ Fmes
%eeefHele keÀjves nsle gH e $ e -Heef$ekeÀeDeeW, jsef[³ees, ìsueerefJepeve, ì^keÀ, yeme, jsueiee[er, yeæ[er Keeueer oerJeejs
Deewj Dev³e keÀF& ceeO³eceeW mes pevelee lekeÀ HengB®ee³ee pee mekeÀlee nw~
5.3.3 efJe%eeHeve keÀe mJeªHe :
efJe%eeHeve Deepe kesÀ mece³e keÀe Flevee Òe®ee fuele ceeO³ece yeve ie³ee nw efkeÀ Fme Meyo mes ieeBJe,
keÀmyes Deewj Menj kesÀ meYeer ueesie Heefjef®ele nw~ ke̳eeWefkeÀ Deepe meJe&$e efJe%eeHeve keÀer cenÊee Deewj me ece´ep³e
mLeeefHele nw~ FmekeÀer J³eeHekeÀlee Deewj meeJe&YeewefcekeÀlee Fleveer DeefO ekeÀ nw efkeÀ nceW keÀneR Yeer efJe%eeHeve
vepej Dee peeles nw efHeÀj Jen jemles Hej ®eueles mece³e oerJeejeW Hej, ³ee jsef[³eeW kesÀ ceeO³ece mes nce FvnW
megve mekeÀles nw Jener Iej ceW ìsefueefJepeve osKeles mece³e lees efkeÀmeer keÀe³e&¬eÀce mes DeefOe keÀ efJe%eeHeveeW keÀe
ÒeceeCe nce osKe mekeÀles nw~ peye efmevesceeIejeW ceW efHeÀuce osKeves peeles nw JeneB Yeer efmevescee kesÀ Heox Hej
efJe%eeHeve osKeves efceue peeles nw~ ³eneB lekeÀ efkeÀ yeme kesÀ yeenj Deewj yeme kesÀ Deboj Yeer nce efJe%eeHeve osKe
mekeÀles nw~ efJe%eeHeve keÀer J³eeHekeÀlee Fleveer yeæ{ ieF& nw efkeÀ Deepe keÀue Jej -JeOeg {tBæ{ves kesÀ efueS Yeer
efJe%eeHeve keÀe meneje uesvee Heæ[lee nw Deewj veewkeÀjer Heeves kesÀ efueS Deewj osves kesÀ efueS Yeer efJe%eeHeve ner
GHe³egkeÌle ceeO³ece ceevee peelee nw~ jepeveereflekeÀ Deewj Oeeefce&keÀ #es$e Yeer Fmemes Deítles veneR nw~ ®egveeJe
Òe®eej nes ³ee efkeÀmeer Oece& keÀe Òe®eej nes efJe%eeHeve kesÀ efyevee meye DeOetje nw~
efJe%eeHeve Deye meb®eej keÀe meMekeÌle ceeO³ece yeve ie³e e nw~ ke̳eeWefkeÀ efJe%eeHeve keÀer ieefleefJeefOe³eeB
Deewj DeekeÀOeeefce&keÀ Deewj meeceeefpekeÀ #es$e ceW efJe%eeHeve MeeqkeÌleMeeueer Deewpeej ke sÀ ªHe ceW keÀe³e& keÀj jne nw~ keÀesF&
Yeer efJe¬esÀlee ûeenkeÀ lekeÀ HengB®eves kesÀ efueS efJe%eeHeve keÀe meneje uesvee ner meyemes Deemeeve lejerkeÀe ceev eles
nw~ efJe%eeHeve keÀer yeng cegKeer efoMee GmekeÀer cenllee ner GmekesÀ mJeªHe keÀes efveOee&e fjle Yeer keÀjleer nw Deewj
ÒeYeeefJele Yeer~ efJe%eeHev e kesÀ ceeO³ece mes ner DeewÐeew efiekeÀ JemlegDeeW kesÀ GlHeeove ces Je=ef× keÀer mebYeeJevee
yeæ[leer nw, JemlegDeeW Deewj mesJeeDeeW kesÀ efJelejCe ceW ³eesieoeve efceuelee nw~munotes.in

Page 39

39efJe%eeHeve ceW mee Qo³e&, keÀuee Deewj ve³eeHeve keÀe Òe®eueve Yeer Deye osKee pee jne nw~ ³en meye
GHeYeeskeÌlee keÀes DeekeÀefefJe%eeHeve meeceeefpekeÀ mebmLee keÀe Yeer keÀe³e& keÀ j jne nw Deewj peve meeOeejCe keÀes meceepe kesÀ Òeefle me®esle
keÀjves keÀe keÀe³e& YeerkeÀj jne nw~ DeLee&led meceepe kesÀ Òeefle DeHeveer peyeeyeoejer efveJee&n keÀjvee Yeer
efJe%eeHeve odJeeje yelee³ee pee jne nw~ ke̳eeWefkeÀ efJe%eeHeve keÀe keÀce& ner met®evee osvee nw uesefkeÀve leer#Ce mes
leer#Ce met®evee Yeer efJe%eeHeve kesÀ ceeO³ece mes ceOegj Deewj Deemeeve yeve peeleer nw ke̳eeWefkeÀ meb®eej efpelevee
ÒeYeeJeer nesiee Gleveer ner DeLe&ce³e Deewj Deelcemeele nesves ceW megueYe nesiee~ efJe%e eHeve keÀes nce mecePeeves
Deewj ceveeves keÀer Òeef¬eÀ³ee Yeer keÀn mekeÀles nw, pees efvejblej ®eueleer jnleer nw~ ke̳eeWefkeÀ efJe%eeHeve cesb
mecePeeves ceveeves keÀer leekeÀle veneR nesleer lees efJe%eeHeve efkeÀmeer keÀes Yeer ÒeYeeefJele veneR keÀj Heeles~ efJe%eeHeve
keÀe keÀe³e& ner ûeenkeÀeW keÀe Heeríe keÀjvee neslee nw Jes DeHeveer Jemleg kesÀ yeejs ceW yeleevee yeKetyeer peeveles nw,
GvekeÀe ¢ef<ìkeÀesCe Deewj OeejCee Fleveer efvejeueer nesleer nw efkeÀ efJe%eeHeve keÀlee& keÀe leke&À yeoue me keÀles nw
ke̳eeWefkeÀ efJe%eeHeve keÀe SkeÀ ner GodosM³e neslee nw GHeYeeskeÌlee keÀer DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ ceeBie me=efpele keÀj
GlHeeove keÀlee& DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ ueeYe Deefpe&le keÀj mekesÀ~
5.3.4 efJe%eeHeve keÀer efJeMesDeepe mec eepe keÀe nj SkeÀ J³eeqkeÌle efJe%eeHeve keÀer cenllee mes Heefjef®ele nw~ efJe%eeHeve DeHeveer
DeekeÀ1) mebosMe HengB®eeves keÀer DeJew³ eeqkeÌlekeÀ Òemlegefle :
efJe%eeHeve ceW ûeenkeÀeW mes Deeceves meeceves keÀe mebyebOe keÀce ner Deelee nw ³ee veneR kesÀ yejeyej
uesefkeÀve DeHeveer Mewueer kesÀ keÀejCe ûeenkeÀeW keÀes DeHeveer Deewj MeerIe´ ner DeekeÀefefJe%eeHeve ceW nw Jener efJe%eeHeve pevelee kesÀ meeceves meeJe&peefvekeÀ ªHe mes mevosMe Òemlegle keÀjves keÀe meeOeve
nw efpemekeÀer Deewj ûeenkeÀ ueef#ele nes peelee nw~
2)efJe%eeHeve SkeÀ J³eeHekeÀ mebosMe :
efJe%eeHeve mebosMe HengB®eeves keÀe J³ee HekeÀ ceeO³ece nw~ efpemekesÀ odJeeje mebosMe keÀes yeej -yeej
oesnje³ee pee mekeÀlee nw~ peye lekeÀ keÀe³e& ceW meHeÀuelee ve efceues leye lekeÀ efJe%eeHeve DeHevee keÀe³e& efme×
nesves lekeÀ ognje ³es pee mekeÀles nw~
3)SkeÀ ner mebosMe ceW efJeefYevvele e:
efJe%eeHeve odJeeje SkeÀ ner mebosMe keÀes efJeefYevve ÒekeÀej mes pevelee lekeÀ HengB®ee mekeÀles nw pewmes
GmekesÀ jbie, ef®e$e, MeyoeW Deewj Jeeke̳eeW ceW HeefjJele&ve keÀjkesÀ Gmes nj yeej ve³es mes megmeefppele keÀj
ûeenkeÀes lekeÀ mebosMe Heng B®ee³ee pee mekeÀlee nw~
4)efJe%eeHeve Yegieleeve efkeÀ³ee ngDee mJeªHe :
efvecee&lee efJeefYevve meb®eej ceeO³eceeW keÀes efveOee&efjle mece³e Je mLeeve kesÀ efueS Yegieleeve keÀjlee nw
pewmes mecee®eej He$e, nesef[¥ie, Heef$ekeÀeSB, jsef[³ees, ìsuee refJepeve Deeefo pees Yeer ceeO³ece efvecee&lee DeHeves
efJe%eeHeve efoKeeves kesÀ efueS ®egvelee nw Gmes Fve meb®eej ceeO³eceeW keÀe efveOee&efjle jeefMe Yegieleeve Henues osvee
neslee nw~munotes.in

Page 40

405)efJe%eeHeve kesÀ mJeªHe :
efJe%eeHeve DeHeves efJeefYevve mJeªHeeW kesÀ ceeO³ece mes ûeenkeÀeW keÀe ceve uegYee mekeÀlee nw~ ³en
®e³eve efvecee&lee DeHeveer GlHeeefole Jemleg kesÀ DeeOeej Hej keÀjlee nw~ efJe%eeHeve ceewefKekeÀ, efueefKele, ¢M³e
³ee De¢M³e Deeefo ÒekeÀej kesÀ nes mekeÀles nw~
6)GlHeeove lelJe keÀes Òeeslmeenve :
efJe%eeHeve mes GlHeeove ef¬eÀ³ee kesÀ meeLe meeLe mesJee Je efJe®eej Deeef olelJeeW keÀes Òeeslmeenve
efceuelee nw ke̳eeWefkeÀ Òel³eskeÀ efJe%eeHeve efkeÀmeer ve efkeÀmeer mevosMe keÀes ueskeÀj Deeies yeæ{lee nw~ ³en ueesieeW keÀes
GlHeeo keÀer peevekeÀejer oslee nw Gvns DeeJeM³ekeÀlee keÀe Denmeeme efoueelee nw Deewj Kejeroves kesÀ efueS
Òeeslmeeefnle Yeer keÀjlee nw~
7)efJe%eeHeve keÀe GodosM³e ve³es ûeenkeÀ peesæ[vee :
efJe%eeHeve keÀe GodosM³e ve³es ûeenkeÀeW keÀes DeekeÀef< e&le keÀjvee Deewj efJeÐeceeve ûeenkeÀ keÀes yevee³es
jKevee nw~
8)ceeO³ece keÀer DeeJeM³ekeÀ :
efJe%eeHeve keÀe ÒecegKe DeeOeej Deepe kesÀ mece³e ceW meb®eej ceeO³ece nw FmekesÀ odJ eeje ner efJe%eeHeve
DeefOekeÀebMe efoKee³es peeles nw~ efvecee&lee ³e efo ®eens lees SkeÀ ner efJe%eeHeve keÀF& ceeO³eceeW mes Òemlegle keÀj
mekeÀlee nw pewmes ueeFHeÀyee@³e meeyegve keÀe efJe%eeHeve nce ìsefueefJe peve Hej osKe mekeÀles nw~ ³ener efJe%eeHeve
jsef[³ees Hej megve mekeÀles nw Deewj efkeÀmeer HeÀuekeÀ Hej Heæ{ Y eer mekeÀles nw~ efvecee&lee ceeO³ece kesÀ DevegªHe
efJe%eeHeve kesÀ jbie ef®e$e Meyo Jeeke̳eeW ceW HeefjJele&ve keÀj oslee nw~
9)efJe%eeHeve SkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ ceeO³ece :
DeeOegefvekeÀ ³egie ceW efJe%eeHeve J³eJemee³e yeæ{eves keÀe ÒecegKe leÊJe mecePee peelee nw~ ³en SkeÀ
J³eeJemeeef³ekeÀ ef¬eÀ³ee nw efpemes Òel³eskeÀ J³eJemee³e ceW efkeÀmeer ve efkeÀmeer ©He ceW efvel³e keÀjvee Heæ{lee nw~
leeefkeÀ J³eJemee³e ceW Je=ef× nes mekesÀ~
10)efJe¬eÀ³e keÀlee& keÀer mene³elee keÀjvee :
DeefOekeÀebMe efJe%eeHeve DeHeves GlHeeo keÀer peevekeÀejer efJemleej mes osles nw~ GmekeÀer iegCeJeÊee
Deewj GHe³eesefielee keÀes mener -mener ûeenkeÀeW kesÀ meeceves Gpeeiej keÀjles nw~ FmeerefueS SkeÀ mewumecewve Gme
GlHeeo keÀes peuoer yes®e Heelee nw Gmes ûeenkeÀ k eÀes ceveeves ³ee DeefOekeÀ mecePeeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee vener
nesleer.
5.3.5 efJe%eeHeve Deewj YeeefJe%eeHeve keÀe DeeOeej YeeDeewj DeekeÀkeÀYeer -keÀYeer cegneJejeW Deewj keÀneJeleeW kesÀ ceeO³ece mes Yeer efJe%eeHeve Òeefme× nes peeles nw lees keÀYeer
keÀefJeleeDeeW keÀer HeeqkeÌle³eeB, MeyoeW keÀer yeveeJeì Deew j DeLe& J³ebpeveeSB Yeer efJe%eeHeve ceW ®eej ®eeBo ueieekeÀj
nceejs meeceves Òemlegle nesleer nw~ kegÀí efJe%eeHeve lees ieeves keÀer lejn nce keÀYeer Yeer iegve -iegveeves ueieles nw~
efJe%eeHeve ceW YeeefJe%eeHeve ceW Meyo j®eveeJeueer keÀe DeekeÀej yengle íesìe neslee nw~ FmeerefueS DeefOekeÀebMe ÒeleerkeÀeW odJeejemunotes.in

Page 41

41Fmes DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee peelee nw~ efJe%eeHeve efkeÀ YeeefJeefue³ecemeve ves DeHeves uesKe `ceerefvebie Sb[ Dee³eef[³eesuee@p eer' ceW Fme ÒekeÀej efueKee nw -`efJe%eeHeve keÀer
YeeefJeMesFme keÀLeve kesÀ DeeOeej Hej efJe%eeHeve kesÀJeue Jemleg kesÀ ¬eÀ³e efJe¬eÀ³e mes mebyebefOele veneR nw~ Jen
nceejs ceve keÀes Dee keÀe#eebDeeW Deewj Deevebefole Yeer keÀjlee nw~ kegÀí efJe%eeHeve Fleves Òeefme× nw efkeÀ Jes
GlHeeo Jemleg kesÀ He³ee&³e yeve ie³es nw pewmes efvejcee JeebefMeie HeeJe[j Deepe Yeer keÀF& peieneW Hej JeebefMeie
HeeG[j keÀes efvejcee keÀne peelee nw~ Fme Òe keÀej DeHeveer Meyo keÀewMeu³elee Deewj DeLe& mebÒes®elegjeF& mes SkeÀ meeOeejCe GlHeeo keÀes Yeer ye´eb[ ceW yeoueves keÀer leekeÀle jKelee nw~
Jener Kesue keÀer ogefve³ee ceW Yeer oMe&keÀeW keÀer ìer.Deej.Heer. yeæ{eves kesÀ efueS e fJe%eeHeve lew³eej keÀjkesÀ
otjef®e$e Jeeefnveer Hej ÒeoefMe&le efkeÀ³es peeles nw FveceW ìer -20 Deewj ef¬esÀkesÀì Jeu[& keÀHe kesÀ efJe%eeHeve
ÒecegKe nw~ efJe%eeHeve kesÀ efJeJele&ceeve efmLeefle ceW efJe%eeHeveeW ves HeejbHeefjkeÀlee keÀes l³eeie keÀj DeeOegefvekeÀlee keÀes mJeerkeÀej keÀj efue³ee nw~
FmeerefueS efJe%eeHeve MeyoeW Deewj HebeqkeÌle³eeW kesÀ ceeO³ece mes pees DeLe& nce lekeÀ HengB®eeles nw Jen Deepe kesÀ
mece³e mes Deepe keÀer Òe®eefuele Yeenw~ Deepe kesÀ mece³e ceW efJe%eeHeve GlHeeo yes®eves keÀe ceeO³ece yevekeÀj ner veneR jn ie³ee Jejved GHeYeeskeÌlee
mes yeæ[er Deelceer³ elee mes pegæ[vee ®eenlee nw FmeerefueS efJe%eeHeve keÀer Yeemebmke=Àefle kesÀ DeefOekeÀ efvekeÀì nesvee DeefveJee³e& nw~
efJe%eeHeve ner veneR mebHetCe& meb®eej ceeO³ece DeHeveer YeemekeÀlee nw~ ³en mHe<ì nes ie³ee nw meb®eej keÀer YeeDeHeves efJe®eej Òemlegle efkeÀ³es nw -’efceef[³ee keÀe keÀece cetuele: YeekeÀjve e neslee nw~ ceeO³ece kesÀ ªHe kesÀ Devegmeej ³en efJeefvece³e DeHeveer ieefle HekeÀæ[lee nw~ FueskeÌ ì^e@efvekeÀ
ceeref[³ee ceW Fmlesceeue nesles ngS ÒeleerkeÀ / YeeSkeÀ ye´eb[ kesÀ ef Je%eeHeve ceW ceeO³ece keÀer DeefYeJ³ebpevee keÀe Yeer meb³eesefpele mLeeve nw~ SkeÀ ner
yeele keÀes efveHegCe Yeepee mekeÀlee nw~ pewmes Decetue otOe keÀe efJe%eeHeve meg©Jeeleer kesÀ oewj ceW ûeeceerCe Deb®eue keÀe JeCe&ve keÀjles
ngS Deeb®eefuekeÀ YeeJeeefnpee keÀes³eue ìes keÀes iee³es cnejs Iej DeBievee v ee Yetueesvee~' Fme ÒekeÀej Gme oewj ceW DeHeveer YeeMewueer kesÀ keÀejCe ner ³en efJe%e eHeve yengle Òeefme× ngDee JeneR Deepe DeeOegefvekeÀ ¢ef<ìkeÀes CekeÀes meeceves
jKeles ngS Fme efJe%eeHeve keÀe Deewj Yee1) Decetue otOe Heerlee nw Fbef[³ee -Deeies yeæ{lee nw Fbef[³ee
2) Amul -The Taste of India
3) Amul Dudh Decetue otOe nw Jev[jHegÀue Deeefo ~Fme ÒekeÀej efJe%eeHeve keÀer YeeHeefjJele&ve keÀjleer nw uesefkeÀve DeHeves GodosM³e mes Heerís vener nìleer~munotes.in

Page 42

42efJe%eeHeve De Jemej kesÀ Devegmeej ®eueles nw pees keÀF& mebYeeJeveeDeeW keÀe Keleje Yeer Hewoe keÀj osles
nw~ keÀF& yeej ve³es Heve kesÀ ®ekeÌkeÀj ceW Yeejnleer nw~ keÀF& Ssmes ue³eelcekeÀ ³ee ef¬eÀ³eelcekeÀ Meyo Dee peeles nw pees DeHeves cetue DeLe& keÀes Kees yewþs nw
Deewj MeyoeW keÀe ner yeesue -yeeuee ye®ee jn peelee nw~ Fve meYeer yeeleeW mes YeeHengB®eleer nw Deewj YeekesÀ Òe³eesieeW mes Yeenw~
GoenjCe kesÀ efueS keÀeskeÀe -keÀesuee kebÀHeveer keÀe efJe%eeHeve efpemeceW keÀne ie³ee nw `þb[e celeueye
keÀeskeÀe -keÀesuee' Fme ÒekeÀej keÀer YeekebÀHeveer³eeW Deewj þb[er JemlegDeeW Hej e fmeHe&À DeHevee nkeÀ peceevee ®eenlee nw~ otmeje SkeÀ efJe%eeHeve `Kesleeve
HebKee yeme veece ner keÀeHeÀer nw~ 'HebKes keÀe efJe%eeHeve Deewj efmeHe&À veece uesves mes ner GHeYeeskeÌlee keÀes nJee
efceue mekeÀleer nw lees HebKes keÀer ke̳ee peªjle nw~ Fm e ÒekeÀej kesÀ mebJeeo efmeHe&À mueesieve Deewj ve³eeHeve osves
keÀer ¢ef<ì mes ner efJe%eeHeve keÀes mJeªHe osles nw~ DeLe& Deewj iegCeJeÊee keÀer ¢ef<ì mes ³en YeekeÀj osles nw~
Deepe kesÀ peeieªkeÀ meceepe ceW efJe%eeHeve Deewj GlHe eokeÀes keÀes Yeer kegÀí efve³eceeW keÀes keÀæ[s leewj
Hej efveYeevee Heæ[ jne nw~ ieesjs nesves keÀer ®e mkeÀ ceW keÀF& ueæ[efkeÀ³eeW ves efJe%eeHeve osKekeÀj HesÀ³ej SB[
ueJeueer ¬eÀerce ueieeF& Deewj Fme kebÀHeveer keÀes SkeÀ mece³e osMe keÀer meyemes ye æ[er ¬eÀerce keÀer kebÀHeveer yevee efo³ee
uesefkeÀve Deepe kesÀ lekeÀveerefkeÀ ³egie ceW kegÀí efJe%eeve mebmLeeDeeW ves peye ³en efme× keÀj efo³ee efkeÀ Fme ¬eÀerce
mes keÀeues Oeyyes veneR efceì mekeÀles lees kebÀHeveer keÀes HesÀ³ej Meyo efvekeÀeueves keÀer veesyele Deepe Dee ieF& nw~
Fme ÒekeÀej Deepe efJe%eeHeveeW ceW YeemetPe yetPe yeæ[ ieF& nw~ keÀF& efJe%eeHeveeW ceW nce osKe mekeÀles nw efkeÀ leke&À ³ee mees®e ke sÀ THej Gþ keÀj ³ee
keÀesF& Ye³eevekeÀ meerve ³ee De®ejpe efoKeeles mece³e veer®es Meg× YeeDeepecee³eW ³en efmeHe&À veeìîe nw nkeÀerkeÀle veneR~ Fme ÒekeÀej keÀer o#elee Yeer Deepe efJe%eeHeve kesÀ Deeies
keÀæ[er ®egveewleer yeve ieF& nw Fmes megIeæ[ yeveeves keÀe ceeO³ece YeeFme ÒekeÀej Òemlegle efJeJejCe ceW meeefnl³e Deewj efJe%eeHeve oesvees ner DeLe& efJemleeefjle nw keÀF&
lejn keÀer J³ebpeveeDeeW mes meceeefnle nw uesefkeÀve oesvees kesÀ GodosM ³e Hetefle& keÀe ceeie& efYevve nw efJe%eeHeve DeHeves
efJeefMe<ì J³eeJemeeef³ekeÀ GodosM³eeW mes yeBOee ngDee nw~ DeHeves efveOee&efjle DeeMe³e odJeeje GHeYeeskeÌlee keÀes
mebÒesefuesefkeÀve efveefM®ele ue#³e Heeves kesÀ efueS YeekeÀe meHeÀj cegefMkeÀue ner veneR veecegceefkeÀve nw~
Fme ÒekeÀej efJe%eeHeve ceW YeengS Yeer DeveskeÀeLeea, ue³eelcekeÀ, ue®eeruesHeCe Deewj DeveskeÀ cegneJejeW keÀer efveefce&efle keÀjles ngS efJe%eeHeve keÀes
G®®emlejer³e yeveelee nw Deewj YeemegMeesefYele keÀjlee nw~munotes.in

Page 43

435.4 meejebMe
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea efJe%eeHeve keÀe DeLe& Je efJeefYeVe efJeodJeeveeW ves efJe%eeHeve keÀes
efkeÀme ÒekeÀej HeefjYeeefDeewj efJe%eeHeve keÀer YeeÒeoerIe& %eeve mes Heefjef®ele nesvee ner Fme DeO³ee³e keÀe O³es³e nw~
5.5 yeesOe ÒeÍve
1. efJe%eeHeve keÀe DeLe& Deewj HeefjYee2. efJe%eeHeve keÀe DeLe& mecePeeles ngS GmekeÀer efJeMes3. efJe%eeHeve keÀe mJeªHe mHe< ì keÀjles ngS efJe%eeHeve keÀer Yee5.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) efJe%eeHeve keÀes DeBûespeer ceW ke̳ee keÀnles nw?
GÊej -Advertising
2) `cegefêle, efueefKele, ceewefêkeÀ DeLeJee jsKee ef®eef$ele efJe¬eÀ³e keÀuee efJe%eeHe ve nw' ³en HeefjYeeefJeodJeeve keÀer nw?
GÊej -ÖeWÀkeÀ Òesmyeer
3) GlHeeokeÀeW keÀes GlHeeokeÀ GHeYeeskeÌlee lekeÀ HengB®eeves keÀe meMekeÌle ceeO³ece ke̳ee nw?
GÊej -efJe%eeHeve
4) mebosMe HengB®eeves keÀer DeJew³eeqkeÌlekeÀ Òemlegefle nw ?
GÊej -efJe%eeHeve
5.7 mene³ekeÀ ûebLe
munotes.in

Page 44

446
HeeefjYeeef-yeeueepeer iee³ekeÀJee[
F&keÀeF& keÀer ªHejsKee :
6.1 FkeÀeF& keÀe GÎsM³e
6.2 ÒemleeJevee
6.3 efJe6.3.1 HeeefjYeeef6.3.2 HeeefjYeeef6.3.3 HeeefjYeeef6.3.4 HeeefjYeeef6.4 meejebMe
6.5 DeY³eeme ÒeMve
6.6 mene³ekeÀ ûebLe
6.1FkeÀeF& keÀe GÎsM³e
Fme FkeÀeF& keÀes Heæ{ves kesÀ yeeo DeeHe :
keÀ) HeeefjYeeefKe) HeeefjYeeefie) HeeefjYeeefIe) HeeefjYeeef[) HeeefjYeeef6.2ÒemleeJevee
efnboer Yeenw~ mJeleb$elee kesÀ yeeo mebIe k eÀer jepeYeemeeLe ner ÒeosMeeW keÀer jepeYeeefpeccesoejer keÀes efveYeeves kesÀ efueS efnboer YeekeÀe³e&, meebmke=ÀeflekeÀ -meeefnefl³ekeÀ ®eslevee, %eeve -efJe%eeve, efJeefOe Deeefo keÀer efJeefYeVe MeeKeeDeeW kesÀ %eeve
keÀes efnboer ceW DeefYeJ³ekeÌle keÀjves kesÀ efueS HeeefjYeeefÒeejbefYekeÀ mece³e ceW efnboer keÀes Debûespeer keÀer ner mene³elee Hej efveYe&j jnvee Heæ[e nw~ Deepeeoer kesÀ meÊej
Je

Page 45

45MeyoeW keÀes ûenCe keÀjles ngS efnboer DeHevee Meyo Yeb[ej yeæ{eleer pee jner nw~ peerJeve kesÀ Òel³eskeÀ #es$e ceW
DeefYeJ³eeqkeÌle keÀer mebHeke&À YeeHeeefjYeeefefvecveefueefKele ªHe ceW ÒekeÀeMe [euee ie³ee nw~
6.3efJeMeyo oes ÒekeÀej kesÀ nesles nQ SkeÀ meeceev³e Meyo pees meceep e ceW meeceev³e J³eJenej efJeyeeleeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ efueS FvekeÀe Òe³eesie neslee nw~ keÀesF& J³eeqkeÌle YeeMeyoeW keÀes meerKelee nw~ Fve meeceev³e MeyoeW keÀe Òe³eesie nce meeceeefpekeÀ ªHe ceW keÀj les nQ~
otmejs HeeefjYeeef%eeve -efJe%eeve kesÀ efJeefYevve pewmes -jmee³eve Meem$e, YeeweflekeÀ Meem$e, JevemHeefleefJe%eeve, ÒeeCeer efJe%eeve,
meceepeMeem$e, oMe& ve, DeuebkeÀejMeem$e, ieefCele, ceveesefJe%eeve, leke&ÀMeem$e, DeLe&Meem$e, jepeveerefle
Meem$e, Deeefo #es$eeW kesÀ Meyo efpemekeÀer DeLe& meercee efveefÍ®ele jnleer nw GvnW HeeefjYeeefpeelee nQ~ lekeÀveerkeÀer, Meem$e, %eeve -efJe%eeve ke sÀ #es$e ceW Jew%eeefvekeÀ GVeefle kesÀ meeLe veS -veS MeyoeW keÀe
efJemleej nes jne nw~ Deeves Jeeues veJeervelece MeyoeW keÀer efJeÜeveeW Üeje HeeefjYeeefpeeleer nw~
6.3.1 HeeefjYeeefHeeefjYeeef’iuee@me“ Meyo mes yevee nw~ ’iuee@me“ ûeerkeÀ YeeLee~ yeeo ceW ³en Meyo ’YeeDeLe&HeefjJele&ve ngS Deewj FmekeÀe Òe³eesie (HeeefjYeeefkesÀ efueS nesves ueiee~ Ssmes MeyoeW kesÀ mebûen keÀes ner HeeefjYeeefHeeefjYeeef`ìseqkeÌvekeÀue' Meyo ûeerkeÀ Yee`ìskeÌvees' keÀe leelHe³e& nw `keÀuee leLee efMeuHe'~ uewefìve YeeDeLe& ceW Òe®eefuele nw~ Fme lejn ûeerkeÀ leLee uewefìve MeyoeW mes efceues -pegues ªHe mes yeves Debûespeer
`ìseqkeÌvekeÀue' Meyo keÀe DeLe& nw -Jen Meyo pees efkeÀmeer efveefce&le ³ee Keespeer ieF& Jemleg ³ee efJe®eej keÀes
J³ekeÌle keÀjlee nw~ `ìseqkeÌvekeÀue' keÀe DeLe& efJeefMe<ì keÀuee efJe%eeve leLee efMeuHe DeLeJee efJeefMe<ì keÀuee
nw~
Deepe efnboer kesÀJeue meeefnl³e keÀer ne r YeeYeer nQ~ Deueie -Deueie meboYeeX ceW leLee ÒemebieeW ceW efnboer keÀe Òe³eespevecetuekeÀ ªHe efYeVe -efYeVe nw~ efnboer
keÀe J³eJeneefjkeÀ ªHe Yeer efJekeÀefmele nes ®egkeÀe nw~ HeefjCe ece mJeªHe efnboer efJeÍJe keÀer Yeemecceeefvele mLeeve ÒeeHle keÀj ®egkeÀer nw~ Deepe efJeÍJe keÀer ÒecegKe Yee

Page 46

46FmeerefueS efnboer kesÀ HeeefjYeeefmebûen: kesÀ `meb%eeefOekeÀej:' veecekeÀ ÒeLece DeO³ee³e ceW keÀne nw -
ve Meke̳elesçLeexyeesodOegb ³elmeJe&efmceved meb%e³ee efJevee~
DeeoeJeleesçm³e Meem$em³e HeefjYeeefJevee meb%ee (veece ³ee Me yoeJeueer) kesÀ efkeÀmeer Yeer efJeDeeOegefvekeÀ %eeve -efJe%eeve keÀer meYeer MeeKeeDeeW keÀe %eeve keÀer ¢ef<ì mes mece=× nesves kesÀ efueS Gme YeeHeeefjYeeefMeyoeJeueer cegK³e ªHe ceW oes ÒekeÀej keÀer nesleer nQ~ SkeÀ meeceev³e MeyoeJeueer Deewj otmejer
HeeefjYeeefmeeOeejCe MeyoeW keÀe Devlej mHe<ì ke Àjles ngS keÀnles nQ -`HeeefjYeeefmeerceeSb yeebOe oer ieF& neW~ Deewj efpevekeÀer meercee veneR yeebOeer peeleer, Jes meeOeejCe Meyo nesles nQ~'
efJeÜeveeW kesÀ Devegmeej efpeme YeeYeeYeeMeyoeJeueer keÀe ve nesvee yeewef×keÀ oefjêlee keÀe ÒeleerkeÀ ceevee ie³ee nw~ Yeeje<ì^ keÀer Yee6.3.2 He eefjYeeefefJeefYeVe YeeMeyoeJeueer keÀer HeefjYee1) jW[ce neGme kesÀ Devegmeej :
’efJeefMe<ì efJeefveefÍ®ele DeLeJee efJeefMe<ì DeLe& ceW Òe³egkeÌle SkeÀ Meyo, HeeefjYeeef(A World of phrase used in definite prec ise sense in some
particular subject as a science or art a technical compression.)
2)[e@. jIegJeerj kesÀ Devegmeej :
’efpeve MeyoeW keÀer meercee yeebOe oer peeleer nw, Jes HeeefjYeeefmeercee veneR yeebOeer pee leer, Jes meeOeejCe Meyo nesles nQ~“
3)[e@. ieesHeeue Mecee& kesÀ Devegmeej :
’HeeefjYeeefneslee nes leLee efpemekeÀe DeLe& SkeÀ HeefjYee

Page 47

474)[e@. metjpeYeeve efmebn kesÀ Devegmeej :
’HeeefjYeeef5)®eQyeme& ìseqkeÌvekeÀue ef[keÌMevejer kesÀ Devegmeej :
’HeeefjYeeefefueefHeye× keÀjves kesÀ efueS ûenCe, DevegketÀue leLee efvecee&Ce kesÀ Üeje lew³eej efkeÀS peeves Jeeues ÒeleerkeÀ nw~“
6)[e@. YeesueeveeLe efleJeejer kesÀ Devegmeej :
’HeeefjYeeefDeeefo efJeefYevve efJe%eeveeW ³ee Meem$eeW kesÀ Meyo nesles nQ leLee pees DeHeves -DeHeves #es$e ceW efJeefMe<ì DeLe& ceW
megefveefÍ®ele ªHe ceW HeefjYeeefnesves kesÀ keÀejCe ner ³en Meyo HeeefjYeeef7)efJeveeso ieesojs kesÀ Devegmeej :
’efkeÀmeer efJeefMe<ì %eeve MeeKee ke Àer efJeefMe<ì DeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ efueS Òe³egkeÌle efJeefMe<ì Meyo
HeeefjYeeefkeÀes ner OJeefvele keÀjlee nwjer FmekesÀ DeueeJee GkeÌle meboYe& ceW GmekesÀ efueS ve lees efkeÀmeer ÒekeÀej kesÀ DeLe&
Jeso keÀer iegbpeeFMe nesleer nw Deewj ve efkeÀmeer ÒekeÀej kesÀ DeefveÍ®e³e keÀe ner Jen JeenkeÀ neslee nw~ Jen lees yeme
ceerve keÀer DeebKe kesÀ ue#³e keÀe JesOeer leLee meeOekeÀ neslee nw~“
8)[e@. M eefMe Mecee& kesÀ Devegmeej :
’HeeefjYeeefmebÒesHeeefjYeeef9)Òees. ceeOeJe meesveìkeÌkesÀ peer kesÀ Devegmeej :
’keÀuee leLee Meeñe kesÀ efJeJes®eve efJeÍuesneslee nw~ ³en efJeMesGHe³eg&keÌle HeefjYeemeeceev³e J³eJenej keÀer YeeHeeefjYeeefleLee lekeÀveerkeÀer SJeb efJeefYevve Meem$e ceW Deeves Jeeue sv e S -veS MeyoeW keÀes efJeÜeveeW Üeje mLeeefHele
MeyoeJeueer ner HeeefjYeeefGHe³eg&keÌle HeefjYeenw~
1) HeeefjYeeef2) GvekeÀe DeLe& megefveefÍ®ele leLee HeefjYeeef

Page 48

483) GvekesÀ DeLe& ceW ue®eerueeHeve ³ee efJekeÀuHe veneR neslee~
4) HeeefjYeeef5) nj %e eve MeeKee ³ee efJekesÀ YeeweflekeÀer leLee Yee6) oMe&ve, v³ee³e, ieefCele, p³eesefleefJeGvekeÀe Gmemes efYeVe ªHe ceW Òe³eesie veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee~
7) FvekesÀ efvecee&Ce ceW ûenCe, DevegketÀueve leLee efvecee&Ce keÀer Òeef¬eÀ³ee nesleer nw~
6.3.3 HeeefjYeeefmeeceev³e Yeeneslee nw~ FmeefueS GvekeÀer DeHeves Deueie meer efJeMesefJeefJeMesceeOeJe meesveìkeÌkesÀ Deeefo efJeÜeveeW ves HeeefjYeeef[euee nw~ HeeefjYeeefGmekeÀer meeceev³e efJeMes1)ke=Àef$ece MeyoeJeueer :
Yeemeceepe ceW ner mJe³eb veneR neslee, ke̳eeWefkeÀ HeeefjYeeefmeb®e³eve Deewj efvecee&Ce Fve Òeef¬eÀ³eeDeeW Üeje neslee nw~ meeceev³e MeyoeW keÀe pevekeÀ efveOee& jkeÀ meceepe neslee
nw, Hejbleg Fme MeyoeJeueer keÀe efveOee&jCe YeemeeLe -meeLe efJeMesÒeef¬eÀ³ee kesÀ meeLe -meeLe efJeMesefvecee&Ce ceW Gve ueesieeW keÀe Yeer ³eesieoeve neslee nw pees %eeve kesÀ efJeefYeVe #es$eeW ceW ef¬eÀ³eelcekeÀ ³ee
j®eveelcek eÀ keÀe³e& keÀjles nQ~ ke=Àef$ece Meyo nesves kesÀ keÀejCe FveceW Jen ue®eerueeHeve veneR neslee pees
meeceev³e MeyoeW ceW neslee nw~ FvekeÀe efvecee&Ce SkeÀ efJeMes2)efve³eleeLe&lee :
HeeefjYeeefneslee nw ve DeJ³eeefHle keÀe~ HeeefjYeeefkeÀce~ HeeefjYeeefotmejs mes ìkeÀjeS ³ee SkeÀ otmejs kesÀ DeLe&Je=leeW keÀes keÀeìW~ Jew%eeefvekeÀ YeeDeHes#ee nesleer nw, GmeceW ܳeeLe&keÀlee ³ee mebefoiOeeLe&lee kesÀ efueS keÀesF & DeJekeÀeMe veneR neslee~ meeceev³e
YeeGveceW Yeer Òe³eesie kesÀ Üeje ¬eÀceMe: (DeLe&iele) efMeefLeuelee keÀe ueesHe nes peelee nw~munotes.in

Page 49

493)SkeÀ meb keÀuHevee SkeÀ Meyo :
HeeefjYeeefMeem$e keÀer SkeÀ mebkeÀuHevee kesÀ efueS SkeÀ Meyo keÀe ner Òe³eesie neslee nw~ efpeme lejn HeeefjYeeefkeÀesSkeÀ efveefÍ®ele efve³ele DeLe& neslee nw, Gmeer lejn SkeÀ mebkeÀuHevee kesÀ efueS SkeÀ ner Meyo efve³ele neslee
nw~ SkeÀ efJeefMe<ì DeLe&, meb%ee, mebkeÀuHevee kesÀ efueS SkeÀ mes DeefOekeÀ Meyo veneR nesles~ yengDeLe&lee kesÀ
meeLe -meeLe MeeefyokeÀ He³e e&³e keÀe Yeer HeeefjYeeefÒeef¬eÀ³ee keÀer `meb®e³eve Òeef¬eÀ³ee' ceW efkeÀmeer efJeefMe<ì Jemleg, YeeJe, ef¬eÀ³ee keÀes J³ekeÌle keÀjves Jeeues Meyo keÀes
DeHeveekeÀj cee$e GmekeÀe ner meb®e³ eve efkeÀ³ee peelee nw~ GoenjCe kesÀ efueS Yeeyeesueer, JeekedÀ Deeefo Meyo efJeefMe<ì mebkeÀuHevee kesÀ efueS ner Òe³egkeÌle efkeÀS peeles nQ, peyeefkeÀ ceesìs leewj Hej
yeesue®eeue ceW GvekeÀe Òe³eesie SkeÀ otmejs kesÀ He³ee&³e ceW Yeer neslee nw~
4)efJeMesHeeefjYeeefneskeÀj efJeefMe<ì Meem$e efJe%eeve leLee J³eJenej ceW neslee nw~ Deueie -Deueie %eeve MeeK eeDeeW keÀer DeHeveer
efJeefMe<ì HeeefjYeeefMeeKeeDeeW ceW efJeYekeÌle nw~ Fve meYeer MeeKeeDeeW ceW Òe³egkeÌle MeyoeW keÀer mebK³ee yeerme ueeKe ceeveer pee leer nw~
Fve MeeKeeDeeW keÀer HeefjefOe efove -ye-efove yeæ{leer pee jner nw GmekesÀ meeLe ner HeeefjYeeefHeefjefOe Yeer yeæ{ jner nw~
5)mebef#eHlelee SJeb mejuelee :
HeeefjYeeefnes~ Ssmes Meyo Òee³e: SkeÀ Meyo kesÀ ³ee cetue Meyo kesÀ nesles nQ, SkeÀ mes DeefOekeÀ Meyo kesÀ veneR~ SkeÀ mes
DeefOekeÀ Meyo mes yevee HeeefjYeeefpewmes Hegve:mcejCe (Recall) ,G o d p e v e (Hydrogen), osMeeblejieceve (Migration) Deeefo~ ³eneb
mebef#eHlelee Deewj mejuelee mes leelHe³e& pevemeeceev³e keÀer ¢ef<ì mes cee$e G®®eejCe meewkeÀ³e& veneR nw~
ke̳eeWefkeÀ HeeefjYeeefDeeefo kesÀ efJeÍueskesÀ G®®eejCe meewkeÀ³e& keÀes O³eeve ceW jKekeÀj nesvee DeeJeM³ekeÀ Yeer veneR~ HeeefjYeeefmeyekesÀ efueS nw, vee yengle mebK³e kesÀ efueS ner yeefukeÀ Gve efieves -®egves J³eeqkeÌle³eeW kesÀ efueS nw pees %eeve keÀer
efkeÀmeer SkeÀ MeeKee ceW efJeMesmeboYe& ceW Fve efJeMesnes lees yeej -yeej Òe³egkeÌle nesves ceW DemegefJeOee keÀe DevegYe Je veneR neslee~ Jewmes Yeer nj ve³ee Meyo DeejbYe ceW
G®®eejCe leLee Òe³eesie ceW menpe veneR ueielee, DeefHeleg, Hegve: Hegve: Òe³egkeÌle nesves Hej menpe ueieves ueielee
nw~ Fme mebyebOe ceW Dee®ee³e& osJeWêveeLe Mecee& ves efueKee nw -’nceW Yetuevee v e ®eeefnS efkeÀ pees MeyoeJeueer
lew³eej keÀer pee jner nw, Jen Fme He eræ{er kesÀ efueS veneR yeefukeÀ Deeves Jeeueer Heerefæ{³eeW kesÀ efueS nw~“
6)GJe&jlee ³ee peveve -MeeqkeÌle :
HeeefjYeeefDeeJeM³ekeÀlee Heæ[ves Hej GHemeie&, Òel³e³e Meyo Deeefo peesæ[keÀj Gmemes Meyo mebyeOo Meyo mejuelee mes
yevee³ee pee mekesÀ~ pewmes `DebkeÀve' (Marking) cetue HeeefjYeeef

Page 50

50(Endorsement) , He=<þebkeÀve, jsKeebkeÀve (Underline) , meerceebkeÀve (Demarcation) pewmes
HeeefjYeeef7)MeyoeW ceW Ske˻Helee :
SkeÀ ner ÞesCeer ³ee efJe(Oxygen) ve$epeve (Nitrogen) Godpeve (Hydrogen) Deeefo~ mJeefvece, ªefHece, DeefLe¥ce,
uesefKece, Deeefo~ Ssmee ve nesves mes GveceW menpe ªHe mes mejuelee Deewj yeesOeiec³elee Yeer Dee peeleer nw~
8)Yee³eefo ñeesle Yee³eLeemebYeJe SkeÀ Meyo ner n wefÜMeyoer³e ³ee J³eeK³eelcekeÀ veneR~ otmejs Meyo ceW Demecemle Meyo keÀe
DevegJeeo ³eL eemebYeJe Demecemle Meyo ceW ner nesvee ®eeefnS~ GoenjCe kesÀ efueS Executive
keÀe³e&HeeefuekeÀe Meyo þerkeÀ nw~ Curo kesÀ efueS keÀueeke=Àefle Meyo Gef®ele nw, keÀewmlegye keÀer Jemleg veneR~
HeeefjYeeefDeHeveer Yeepeelee nw~
9)Dev³e :
HeeefjYeeefefJeMes1.Demeceeve mebkeÀuHeveeDeeW kesÀ efueS efceueles -pegueles Meyo veneR nesves ®eeefnS~ Dev³eLee Ye´ce keÀer
DeeMebkeÀe jnleer nw~
2.mebye× mebkeÀuHeveeD eeW Deewj JemlegDeeW kesÀ efueS mebyebOe mJeleb$e Meyo nesvee ®eeefnS~ FmeerefueS efnboer ceW
`leeHe' Deewj `leeHeceeHeer' jKevee De®íe nw~ `leeHe' Lecee&ceerìj veneR~
3.nj Meyo keÀes otmejs mes Flevee Deueie nesvee ®eeefnS efkeÀ Gmes megvekeÀj ³ee Heæ{keÀj efkeÀmeer Deewj
HeeefjYeeef4.³eefo HeeefjYeeefkeÀer ¢ef<ì mes Gmes mejue leLee DeeefLe&keÀ ¢ef<ì mes mHe<ì nesvee ®eeefnS~
6.3.4 HeeefjYeeefJele&ceeve mece³e cesb HeeefjYeeefkeÀecekeÀepe kesÀ efueS mebyebefOele DeefOekeÀejer Deewj keÀce&®eeefj³eeW kesÀ efueS kegÀí MeyoeW keÀer ÒeeceeefCe keÀ ceev³elee
Òeoeve keÀer ieF& nw~ HeeefjYeeefpevemeb®eej Deeefo #es$e ceW nes jne nw~ efvecveefueefKele ªHe ceW Hee efjYeeef

Page 51

51HeeefjYeeefAbility ³eesi³elee
Ballot celeHe$e
Basic yegefve³eeoer
Claim oeJee
Circular HeefjHe$e
Consent menceefle
Deduction keÀìewefle
Defecto Jemlegle:
Deliberation efJe®eej efJeceMe&
Dispatch ÒesEnclosure Devegueive keÀ
Estimate Devegceeve
Experiment Òe³eesie
Founder mebmLeebHekeÀ
Graduate mveelekeÀ
Grant Devegoeve
Honorarium ceeveos³e
Identity card Heefj®e³e He$e
Enitials DeÐe#ej
Junior keÀefve<þ
Loboratory Òe³eesieMeeuee
Live ígÆer
Margin neefMe ³ee
Maximum DeefOekeÀlece
Memorandum %eeHeve
Modus operandi keÀe³e&ÒeCeeueer
Notice met®evee
Notification DeefOemet®evee
Oath MeHeLemunotes.in

Page 52

52Parliament mebmeo
Priority ÒeeLeefcekeÀlee
Projec Heefj³eespevee
Preceding keÀe³e&Jeener
Questionary ÒeMveeJeueer
Rate oj
Reaction Òeefleef¬eÀ³ee
Record DeefYeuesKe
Style Mewueer
Tax keÀj
Temporary
Tenure
Urgent DemLeeF&
Utilisation DeJeefOe
Evaluation Del³eeJeM³ekeÀ
Verification GHeYeesie
Wage cetu³eebkeÀve
Waiting list mel³eeHeve
Will cepeotjer
Wholesale Òeefle#ee met®eer
Zonal office Jemeer³ele
LeeskeÀ J³eeHeej
Deeb®eefuekeÀ keÀe³ee&ue³e
6.4 meejebMe
HeeefjYeeefefueS cenlJeHetCe& nw~
HeeefjYeeefDeeefJe

Page 53

53HeeefjYeeefÒe³eesie neslee nw, FmeerefueS FmekeÀe megefveefM®ele DeLe& neslee nw~
6.5 DeY³eeme ÒeMve
1.HeeefjYeeef2.HeeefjYeeef3.HeeefjYeeef6.6 mene³ekeÀ ûebLe
1.Òe³eespevecetuekeÀ efnboer -[e@. efJepe³e Heeue efmebn
2.Òe³eespevecetuekeÀ efnboer -[e@. ceeOeJe Hebef[le kesÀ
3.DevegJeeo efJe%eeve -YeesueeveeLe efleJeejer

munotes.in